ساز شناسی-سازهای ایرانی
سنتور 
منوچهری سروده :
کبک ناقوس زن و شارک سنتور زن است
فاخته نای زن وبط شده تنبور زنا
نام سنتور در عربی به صورت (( صنطیر )) بکار رفته است . (( بعضی نقاشی های دوره قاجار و عکس هائی که از برخی نوازندگان آن دوره باقی است سنتور را با خرک های بیش از ۹ عدد نشان می دهد . سنتور دوازده خرک از قدیم مرسوم بوده است .
شاید علت آن بوده است که خرک های اضافی امکان اجرائی گوشه های مختلف را که به مناسبت محدودیت بعضی کوک ها در روی سنتور از اجرای آن صرفنظر میشده به نوازنده می داده و یا نوازنده چیره دست به قصد مرکب نوازی از آن استفاده می کردند ))
(( کلمه سنتور در کتاب ها و نسخه های فارسی ، عربی و ترکی با صاد و سین و طاء به اختلاف ضبط شده و بعضی هم آن را صانطور نوشته اند و در زبان تازی آن را سینطر می گویند . این ساز هم یکی دیگر از سازهایی است که در آغاز قرون وسطی به کشور های اروپائی راه یافته و به نام و شکل های گوناگون در نقاط مختلف آن قاره رواج یافته است .
سنتور هم مثل قانون از سازهای بسیار باستانی است و قدیمی ترین اثری که از این ساز در دست داریم حجازی های آشور است . در کتاب تورات از سنتور و قانون نام ببرده شده که دلیل دیگری بر قدمت این دو ساز است . کلمه سنتور از لغت آرامی مشتق شده است و قوم یهود به آن علاقه زیادی داشته اند . امروزه سنتور در ایران بیش از سایر کشور های خاور میانه رواج دارد . شاردن سیاح فرانسوی که در سده هفده میلادی به ایران سفر کرده نیز رواج آن را در ایران یاد آور می شود )) مهدی فروغ- مداومت در اصول موسیقی ایران
(( سنتور سازی است شرقی و از دسته سازهای زهی با مضراب چکشی است . جعبه طنینی آن به شکل ذوزنقه متساوی الساقین و جنس چوب آن از گردو است . دارای ۷۲ سیم و ۱۸ خرک است سیم ها از یک طرف به گوشی ها و از طرف دیگر به میخ هایی متصل اند . از روی هر خرک ۴ سیم می گذرد که هم صدا کوک می شوند دامنه صوتی سنتور از اولین سیم زرد که مقابل نوازنده قرار دارد از mi۲ تا Fa۵ است .
مضراب سنتور از چوب باریکی ساخته شده که جنس آن معمولا از شمشاد یا گردو است و قسمت انتهایی آن حلقه ای قرار دارد که بین انگشت وسطی و سبابه و شست قرار می گیرد و نوک آن هلالی شکل است . سنتور را بطوری که قاعده اطولش مقابل نوازنده باشد با دو ضرب چوبی می نوازند و کوک کردن آن به وسیله پس و پیش کردن خرک ها و پیچاندن گوشی ها صورت می گیرد ))
(( در کتاب ها و نسخ فارسی و عربی و ترکی کلمه سنتور با صاد و سین و تاء به اختلاف ضبط شده و بعضی هم آن را (( صانطور )) نوشته اند . در زبان تازی آن را سینطر می نویسند . سنتور یکی از جمله سازهایی است منسوب به ایران و خاور میانه که در اوایل قرون وسطی به کشور های اروپا راه یافته و بنام و به شکل های گوناگون در نقاط مختلف آن قاره معمول و متداول گردیده است .
سنتور از سازهای بسیار قدیمی است و کهن ترین اثری که ازاین ساز و سازهای مشابه با آن در حجاری های قدیم می توان یافت نقش سازی دیده می شود که به احتمال نزدیک به یقین از اجداد همین سنتور امروزی ما میباشد. تعداد سیم های این ساز که به احتمال قوی کمتر از ده تا نیست روی جعبه مجوفی کشیده شده است .
نوازنده ساز قطعه چوب یا استخوان به دست راست دارد که آن را مثل چکش روی سیم ها می کوبد و در همان حین با دست چپ روی سیم ها فشار می آورد و صدائی که دلخواه اوست به وجود می آورد . چنان که از نقش مزبور بر می آید نوازنده هنگام نواختن سنتور آن را به گردن خود می آویخته است ولی سنگ تراشی که نقش را حجاری کرده از نشان دادن بند یا تسمه ای که این منظور از آن حاصل می شود خودداری کرده است . در کتاب تورات ( متن انگلیسی ) نیز دو ساز قانون و سنتور ذکر شده و این خود دلیل قدمت آن ها می باشد .اولیاء چلبی در کتاب خود از سنتور به صورت (( صنتور )) نام می برد .
رئوف یکتا بیگ از علمای بزرگ موسیقی ترکیه در دایره المعارف لاوینیاک چاپ ۱۹۲۲ می نویسد : سنتور در اصل از آلات موسیقی قدیم یهود است . در دایره المعارف موسیقی لاروس آمده که به احتمال قوی قانون قدیمی تر از سنتور است . کلمه سنتور از لغت آرامی مشتق شده ولی احتمال داده شده است که ریشه آن را در زبان یونان قدیم می توان یافت . از طرف دیگر سنتور از جمله سازهایی است که اقوام یهود بی اندازه به آن علاقمند بوده اند .سنتور قبل از آغاز دوره قرون وسطی به اروپا راه یافته و مورد قبول عامه واقع شده است و چون موسیقی و هنر از اوایل پیدایش مذهب مسیح در استخدام آن مذهب در آمد هنرمندان اروپا به تکامل آن کوشیدند تا بالاخره اولاد خلفی از سنتور بوجود آمد که امروز آن را سلطان سازها می شناسند.
نی
گیاه نی نسبت به شرایط اقلیمی و خاک نقاط مختلف کره زمین دارای تنوع بسیاری است و به صور مختلف برای ساختن سازهای بادی مورد استفاده بشر قرار گرفته است. نی به عنوان قدیمی ترین وسیله موسیقی ساخت دست بشر شناخته شده است. نقاشان ایرانی در مینیاتورهای خود از هزار سال پیش تصویر نایی را در جلسات سماع همراه با دف به تصویر کشیده اند.
نزدیکی تاثیر صدای نی به صدای انسان و کیفیات صوتی این ساز، آن را به صورت
نمادی از روح بشر معرفی کرده است. بهترین وسیله برای ایجاد اصوات موسیقی
به طور طبیعی و دلنشین در هنگام آوازخوانی، حلق انسان است که ما در آواز ها
از تحریر به همین منظور استفاده می کنیم. نزدیک ترین و شبیه ترین ساز به
صدای انسان، ساز نی است که علت آن شباهت ایجاد صدا بین ساز نی و حلق انسان
است. بنابراین در آواز های ایرانی، بهترین مکمل برای آواز و دلنشین تر شدن
آن، استفاده از نی است.
اما به طور کلی هر ساز بادی از ۲ قسمت اصلی تشکیل شده است؛ یکی مولد صدا و
دیگری لوله تشدید یا رزنانس. تفاوت در شکل لوله تشدید انواع نی ها خیلی کم
است، با این که مولد و نحوه تولید صدا در فرهنگ های مختلف دارای انواع
گوناگونی است.
در سازهای بادی صدا یا در اثر برخورد ستونی از هوا به لبه تیز تیغه ای
تولید می شود؛ مانند تولید صدا در نی لبک و انواع نی ها یا در اثر لرزش
زبانه ای از جنس پوسته بیرونی نی تولید می شود؛ مانند مولد صدا در سرنا و
قره نی یا در اثر لرزش لب های نوازنده در ترومپت، سپس نسبت به طول های
مختلف لوله تشدید، فرکانس ها و نت های متفاوتی را می توان تولید کرد.
در نی ایرانی سر تیز لبه نی، بین دندان های فوقانی نوازنده قرار می گیرد و
هوا از بین زبان سقف دهان می گذرد و به وسیله زبان به سر تیز لبه نی هدایت
و صدا تولید می شود.
استفاده از زبان، حجم داخل دهان و دندان و لب های نوازنده همگی رنگ و
کیفیتی خاص به صدای نی ایرانی بخشیده که آن را از همه سازهای هم خانواده
خود متمایز کرده است. نی ایرانی معروف به نی هفت بند از قدیمی ترین سازهای
این سرزمین است. صدای آسمانی و دلنواز نی، از دلایلی است که این ساز قدیمی
را تا به امروز زنده نگه داشته است.
اگرچه نواختن ساز نی سخت و با محدودیت همراه است؛ اما تمام این محدودیت ها
با تمرین و کسب تجربه در نوازندگی و آموزش برخی تکنیک ها در نی نوازی قابل
حل اند و مانع نواختن اصولی و اجرای دستگاه ها و ردیف های موسیقی ایرانی
نیستند. با تمرین و فراگیری تکنیک های نی نوازی نزد استادان برجسته، براحتی
می توان نواقص موجود را برطرف کرد.
نی، از سازهایی است که با صدای دیگر سازهای ایرانی هارمونی و هماهنگی
دارد، یعنی ترکیب صوتی از نی و دیگر ساز ها مثل تار و سه تار بسیار زیبا و
قابل قبول برای شنونده است.
صدای نی از درون آدمی بر می خیزد و نشان دهنده فضای درونی هنرمند است و به
اعتقاد بسیاری، صدای نی، نماد روح بشری است تا آنجا که حضرت مولانا از نی
به عنوان نماد عارف و انسان متصل به عالم معنا، نام می برد.
قانون
قانون یکی از قدیمیترین سازهای ایرانی است که توانایی بیان گوشه های موسیقی ایرانی را دارد ولی متاسفانه مدت مدیدی است که در سرزمین ما ناشناخته مانده در حالیکه در کشورهای همجوار سالهاست که ازین ساز استفاده شده است . تقریبا از نیم قرن پیش تاکنون موسیقی دانان ایرانی به اجرای این ساز روی آورده اند اما با وجود اینکه زمینه کار اینان بر نغمه های موسیقی ایرانی مبتنی بوده است به دلیل تقلید نا آگاهانه از روش و سبک نوازندگی موسیقی عربی ، این پندار اشتباه بوجود آمده ساز قانون عربیست و آنرا باید به شیوه عربی نواخت ، حال آنکه این سبک در قانون نوازی علاقمندان به موسیقی ایرانی را فرسنگها از شناخت اصول و ظرایف این ساز که کاملا با موسیقی ایرانی منطبق است دور می سازد .
چنگ و قانون جهان را تارهاست
ناله هر تار در فرمان تو ( مولوی )
قانون سازیست تقریبا به شکل سنتور و با مضراب فلزی که مانند انگشت دانه است
و به انگشت اشاره میکنند نواخته می شود . قانون از یک جعبه مجوف چوبی
ساخته شده که سطح قائده زیرین و زبرین آن ذوزنقه غیر منتظم است . شکل و
اندازه ان در نواحی مختلف فرق میکند مانند قانون مصری ، قانون ترکی ، قانون
بغدادی .
معمولا قانون مصری بزرگتر و قانون ترکی کوچکتر است . هر قسمت از جعبه ساز
نام خاصی دارد . برای خارج شدن ارتعاشات صوتی سه سوراخ که شکلهای متفاوت و
ازین نظر نامهای مختلفی دارد ایجاد میکنند . در سطح فوقانی ضلع قائم دست
راست خرک و بر روی پوستی که جنس آن از پوست آهو یا ماهی است قرار دارد .
در طرف ضلع مورب برحسب بزرگی و کوچکی قانون از بیست و یک تا بیست و نه ردیف
سه تایی مجموعا شصت و سه تا هشتاد و یک گوشی فلزی و در طرف دیگر که ضلع آن
عمود بر قاعده است شصت و سه تا هشتاد و یک سوراخ ریز تعبیه شده است . زه
ها (اوتار) از روی دو ردیف خرک از سمت راست به چپ می گذرد عده زه های قانون
معمولا شصت و سه تا هشتاد ویک است .
برای نواختن قانون آن را روی چهار پایه بلند و متناسب با وضع نشستن قرار
داده و نوازنده مقابل آن می نشیند به طوری که قاعده بلند جعبه که تارهای
کلفت و ضخیم دارد در پایین و قاعده کوچکتر که تارهای نازک و کوتاه دارد رو
به بالا است ولی اکثرا آنرا روی زانو قرارداده و مضراب را که از یک حلقه
فلزی پهن که در وسط آن یک جسم استخوتنی ( معمولا از پر پرندگان ) قرار دارد
ساخته شده بر انگشت سبابه قرارداده و محکم میکنند .
هر سه سیم قانون همصدا کوک می شود . دامنه صدای قانون از اولین زه ضخیم و
کلفت که مقابل نوازنده قرار دارد بم ترین نت فا با کلید فای چهارم در قانون
بزرگ می باشد . البته در قانونهای مختلف ممکن است از صدای بم کسر شود .
زیر ترین نت دو است . برای کوک پایه معمولا از ناحیه زیر که نازکترین
صدااست ده پرده می شمارند و پرده دهم را با دیا پازون نت la۳=۴۳۵ کوک
میکنند .
هرکدام از تارهای قانون قطرهای مختلفی دارد و یک نوازنده ماهر و خوب می
تواند نوع آنرا تشخیص دهد . در قانون در شیار خرک ضلع مورب خرک های کوچک
فلزی دارد که به قید لولا شده و نوازنده می تواند برای تغییر مقام و صدا
خرک ها را خوابانده یا بلند نماید . تغییر کشش در فرکانس سیم موثر است و
کار گذاشتن خرک های کوچک بسیار مشکل است و این کار را متخصصین ورزیده ای
انجام می دهند . قانون دارای صدایی بسیار خوش و ملایم و طبیعی است .
تنبور
در ایران تعداد کمی از سازها را میتوان برشمرد که جنبهای اساطیری دارند یا مقدس و مورد احترام شمرده میشوند و سمبلهایی را هنوز با خود حمل میکنند . تمبیره نوبان (هرمزگان)، بوق (بوشهر)، دهل رحمانی (هرمزگان و بلوچستان) و تنبور کرمانشاهان از جمله این سازها هستند. تنبور را سمبل کلام حق میدانند و حرمت آن بدان پایه است که در میان یارسان به ندای الحق معروف است. تقدس این ساز البته مربوط به شکل یا جنس مواد به کار رفته در ساختمان آن نیست، بلکه به خاطر ارزش معنوی آن است. این ساز در گوران و کرند «تمیُره»، در صحنه به «تمیَره» در میان لکهای لرستان و کرمانشاهان به تمور معروف است و در اشعار سید یعقوب ماهیدشتی گاه به صورت تمور آمده است.
حوزه رواج تنبور در کرمانشاهان، دو کانون اصلی گوران و صحنه است. تنبور ساز
مقدس عرفانی از قدیمیترین سازهای ایرانی است و هزارههای عمر خود را پشت
سر گذاشته. قلندری تکیده و لاغر و همیشه مسافر که نقش اندامش را بر سنگهای
شش هزار سال پیش در شوش خوزستان و تپههای کیوان و بنییونس در اطراف شهر
موصل پیدا کرده اند.
از مقامات و نغمههایی که در آن زمانها با این ساز نواخته شده اطلاع دقیق و
مستندی در دست نیست، ولی میتوان ادعا کرد شاید مقامات کلام یارسان
نزدیکترین نواها به آن نغمات باشد زیرا مقامات یاد شده و همچنین ساز تنبور
بیش از هزار سال است که با احترام و تقدس و امانتداری توسط مردم یارسان
حفظ شده است و امروز در مهد اصلی تنبور (منطقه گوران) هنوز نواهایی به گوش
می‌رسد که بوی فرهنگ و تمدن کهنسال این مرز و بوم از آن به مشام جهان
می‌رسد.
کاسه طنینی تنبور در گذشته یکپارچه بوده، اما امروزه هم کاسههای یکپارچه و
هم ترکهای دیده میشوند. تنبورهای گوران غالباً دارای کاسه یکپارچهاند و
در صحنه بیشتر کاسهها ترکهای ساخته میشوند. کاسههای ترکهای قدمت
زیادی ندارند و حداکثر عمر آنها حدود ۱۲۰ تا ۱۳۰ سال است.
تنبور دارای ۱۴ دستان یا پرده است و به شکل سنتی دارای دو وتر است، اما
امروزه اغلب سه وتر بسته میشود. نوازندگان قدیمی در گوران هنوز به دو وتر
وفادار ماندهاند. تنبورهای قدیمی در گوران و صحنه نیز دارای دو وتر
بودهاند.
فارابی نیز در رساله موسیقی کبیر میگوید: «تنبور را بعضی با دو وتر و بعضی با سه وتر می‌نوازند.»
کوک تنبور به دو صورت میباشد: فاصله چهارم و فاصله پنجم.
دستان (پرده) بندی نیز مانند اغلب سازهای شرقی از قانون عامی تبعیت میکند که عبارت است از: عدم اعتدال، تحرک و سیال بودن فواصل.
مقامهای تنبور کلاً به سه دسته تقسیم میشوند:
۱) مقام حقانی (کلام): مقامها و آهنگهایی مستند که به
کلام معروفاند و نه از جنبه کمی بلکه از جنبه کیفی، بخش بسیار مهمی از
موسیقی این منطقهاند. حرمت و قداست تنبور نیز مربوط به همین مقامهاست و
تنبور در دورههای مختلف غالباً با این مقامها شناخته میشده است.
این مقامها فقط توسط تنبور و آواز اجرا میشوند. هر کلام، شعر یا متنی
ویژه دارد که سروده یا منسوب به یکی از بزرگان خاندانهای حقیقت است.
متنها عموماً منظوم و هجایی و عمدتاً از کتاب نامه سرانجام و سایر کتب
یارسان هستند. متنها بیشتر به لهجه اورافی هستند. کلامهای اصلی، دوره
نسبتاً معینی را که شامل حدود ۷۲ کلام است دربرمیگیرند و به کلامهای
«پردیوری» معروفاند.
۲) مقامهای مجلسی (باستانی): در این بخش حدود ۱۴ تا ۲۰
مقام شاخصتر است. اسامی و محتوای این مقامها به روایت موسیقیدانان مختلف
اغلب متفاوت هستند. تنبور مهمترین ساز اجرا کننده این مقامهاست، ولی
برخی از آنها با سازهای دیگری چون سرنا، دهل، دوزله، شمشال و نرمهنای نیز
اجرا میشوند.
تنبورنوازان گاه به این بخش از مقامها، مقامهای غیر یاری (در مقابل
مقامهای یاری)، مقام غیرکلام (در مقابل مقامهای کلام) و مقامهای غیر
حقانی (در مقابل مقامهای حقانی) نیز می‌گویند. تعدادی از این مقامها
دارای متر آزاد هستند مانند: (ساروخانی، قهتار، گل و دره و ... ) و تعدادی
نیز متر مشخص دارند مانند: (جنگه را، جلوشاهی، بایهبایه، خان امیری و ...
). برخی سازی هستند (خان امیری، جلوشاهی، جنگه را و ... ) و برخی آوازی
اندک با تنبور همراهی میشوند (قهتار، سحری و ...).
عناوین هر کدام از مقامها مصادیق خاصی دارند، برخی تداعی کننده موضوعی،
واقعهای یا موقع معینی هستند (سحری، جنگه را، سوارسوار، گل و دره و ... ) و
برخی منسوب به اشخاص معینی (خان امیری، ساروخانی و ...)
۳)مقامهای مجازی: که گاه عنوان گورانی نیز بدانها
اطلاق میشود. قدمت آنها خیلی کمتر از دو نوع فوق میباشد که تمام ترانهها
و تضنیفهای کردی در این بخش قرار دارند.
تنبور، ساز رمز و راز، ساز و راز و نیاز و ساز حماسه و پهلوانی است. به قول
حضرت مولانا سازی است که در «آواز مهش» صدای کسی نهفته است که خستگان
دنیای مادی را به سوی روشنایی و عشق فرا میخواند. تنبور، سازی است که نوای
رمز گونهاش یار همدل را از غیر یار باز میشناسد و بالاخره تنبور، سازی
است که رستم پهلوان ملی و کسی که به قول خودش و حکیمابوالقاسم فردوسی،
آزاد زاده شده و فقط بنده آفریننده بود با آن راز و نیاز میکرد و با آواز
«سرته رز» و «ته رز» در خوان چهارم (هفت خوان) از بیمهریهای دنیا عقده
گشوده و بر سر غم و تنهایی و بیمهری فریاد و نهیب میزند. تنبور، یک
موسیقی مستقل و زبان گویای یک تمدن کهن بشری است. لذا لازم است با این
فرزانه روزگاران با احترام و اخلاص و احتیاط روبهرو شود و نکته پایان
اینکه حفظ این ساز و مقاماتش قبل از همه به عهده ایرانیان است که برای
فرهنگ و تمدن کهن خود دل میسوزانند و قصد مبادله آن را با فرهنگ دیگری
ندارند.
● تنبور در رساله های پهلوی ایران باستان مربوط به قبل از ظهور اسلام
▪ تنبور در کارنامه اردشیر بابکان:
رساله ای نیمه حماسی و یادگاری از روزگار ساسانی می باشد،کتابیست به زبان
پهلوی در مورد سرگذشت اردشیر بنیانگذار سلسله ی ساسانی که در حدود سال ۶۰۰
میلادی تدوین شده است.
بعداز حمله اسکندر مقدونی و برچیده شدن شاهنشاهی هخامنشی در سرتاسر ایران
۲۴۰ کدخدا بود که هر کدخدایی قسمتی از ایران را اداره می کرد.اردوان کدخدا و
حکمران سرزمین پارس بود.آوازه ی اردشیر به گوش اردوان رسیده بود او را به
پارس دعوت کرد و مدت ها پذیرای او بود روزی در شکارگاه اردشیر گوری را نیک
بزد،مردم جویا شدند که کار کیست،اردوان گفت کار من است اردشیر از دروغ او
برآشفت و با او به ستیزه برخاست.اردوان اردشیر را در ستورگاه زندانی کرد
اردشیر در زندان اوقات خود را با تنبور نوازی و آوازخوانی سپری می نمود و
پس از چندی به دستیاری یکی از نزدیکان اردوان از زندان گریخت و پس از مدتی
حکومت مرکزی و مقتدر ساسانی را تشکیل داد.نام پدر اردشیر ساسان و نام پدر
مادرش بابک بوده است.
▪ تنبور در رساله درخت آسوریک:
این رساله یکی از کهن ترین متون فارسی میانه است و متن آن عبارتست از
مناظره ی درختی با یک بز.بعضی درخت آسوریک را درخت نور معنی کرده اند.عده
ای آن را درخت خرما پنداشتند و بز بعضی ها گاو دانستند برخی گوزن و عده ای
همان بز. این منظومه شامل۱۲۱ سطر یا بیت است که در آن به تنبور به صورت
نیکویی اشاره شده است.در سطر ۱۰۱ از این مناظره نام پنج ساز کهن ایرانی از
جمله تنبور ذکر گردیده است .
▪ تنبور در دایرۀالمعارف باستانی بندهش:
فرنبع دادگی فرزند دادویه مولف دایرۀالمعارف باستانی بندهش که خود از
موبدان است به سی پیوند از سوی پدر خود را به منوچهر کیانی می رساند.بندهش
به معنی آفرینش آغازین است.متن این اثر گرانقدر به زبان فارسی میانه می
باشد و فصلی از آن به چگونگی بانگ ها اختصاص یافته است.در این قسمت بانگ ها
به پنج دسته کلی تقسیم گردیده به اسامی وین بانگ(صدای ساز)سنگ بانگ،آب
بانگ،گیاه بانگ،زمین بانگ و در خصوص صدای ساز آورده اند:وین بانگ آن است که
پرهیزکاران نوازند و اوستا برخوانند بربط و تنبور و چنگ و هر ساز زهی دیگر
که نوازند وین خوانند.
● تنبور در آثار بعضی از معاصرین ایرانی
در کتاب سرگذشت موسیقی ایران نوشته ی روح الله خالقی در مورد تنبور آمده
است:(ساز دیگری در ایران بنام تنبور سابقه ی قدیم دارد ...این ساز دو سیم
داشته و مضرابی بوده و با انگشتان دست راست نواخته می شده هم اکنون در
کرمانشاهان معمول است .دسته ی تنبور راست و بلند است .عده ی پرده های آن
کمتر از تار است .شکل تنبور همه جا در نقاشی های قدیم بخصوص در مینیاتورها
دیده می شود و کاسه ی آن از جنس چوب است و دهانه ی آن هم پوست ندارد مثل سه
تار ولی کاسه اش بزرگتر است به شکل یک نصفه خربزه بنظر چنین می رسد که سه
تار از نوع تنبور بوده با این تفاوت که تنبور را با چهار انگشت دست راست ،
بدون شصت بصدا در می آورند ولی در سه تار ، ناخن سبابه عمل مضراب را انجام
می دهد.)
در کتاب سازهای ملی نوشته ی عزیز شعبانی جلد دوم فصلی به تنبور و مشتقات آن
اختصاص یافته که به معرفی تنبور و سازهای هم خانواده اش پرداخته است که به
قسمتی از آن اشاره می شود:(تنبور سازی است زهی با دسته ای بلند شبیه به سه
تار ....در حال حاضر دارای چهارده پرده می باشد.این ساز را مانند دوتار
محلی با پنجه می نوازند ولی ریزه کاری های بخصوصی دارد که در دوتار معمول
نیست ...تنبور بیشتر مورد استفاده دراویش کرمانشاهان قرار می گیرد که
نواهای مذهبی خود را بطرز جالبی با آن می نوازند ، صدای کم عارفانه ی تنبور
در این مناطق توام با دف است.)
در کتاب شعر و موسیقی و ساز و آواز در ادبیات فارسی نوشته ی ابوتراب رازانی
در مورد معرفی تنبور آمده است:(تنبور از سازهای قدیمی ایران دارای دسته ای
بلند و شکل گلابی بوده ابتدا دو وتر داشته و سپس تا شش تار رسیده
است.قدیمی ترین نقش این ساز در تپه ی بنی یونس در حوالی موصل مربوط به سه
هزار سال پیش بدست آمده و شباهتی کامل بین این ساز و تار مشهور ، مشهود
است.)
در دایرهٔالمعارف بریتانیکا نیز مطالبی در مورد تنبور آمده است که به اختصار چنین است:
تنبور سازی شرقی و از خانواده ی عود است ، دسته ای بلند دارد و دارای دو یا
سه سیم که با انگشت به صدا درمی آید در قدیم دو نوع تنبور وجود داشته
است.کاسه ی نوع اول بصورت گلابی بوده و این نوع تنبور بیشتر در نواحی ایران
و سوریه رواج داشته و از طریق ترکیه و یونان به اروپا راه یافته است ، نوع
دوم دارای کاسه ای بیضی شکل بوده و بیشتر در مصر رواج داشته ولی در ایران و
کشورهای آفریقای شمالی هم وجود داشته است.
در جلد اول از کتاب عظیم ایرانشهر اسامی بیست و نه ساز ایرانی برشمرده شده است که ردیف بیست و یکم نام تنبور است.
در کتاب تمدن ایرانی نوشته ی چند خاورشناس بزرگ از منزلت موسیقی ساسانی بحث
شده است و در آن ضمن ، اسامی سازهای آن زمان را برشمرده اند.که در آن بین
به تنبور بزرگ اشاره شده است.
کتاب سازهای موسیقی جهان کاریست جمعی از عده ای پژوهشگر و محقق که در آن
تمامی سازهای جهان از بدو پیدایش تا مرحله ی کمال با ارائه شواهد و تصاویر
معرفی شده اند. در صفحاتی از این کتاب نمونه هایی کلی از تنبور ضمن ارائه ی
توضیحاتی بسیار مختصر ارائه گردیده است و در صفحه ای دیگر تصویر شش ساز
ایرانی درج شده که در کنار تصویر شماره ی سوم نام تنبور ایران قید گردیده
است.
کتاب موسیقی و ساز در سرزمین های اسلامی نیز به چندین نوع تنبور در سرزمین
های یاد شده اشاره نموده و بعضی را نیز بطور مفصل شرح داده است از جمله
تنبور بحرین تنبور ترکیه تنبور هند تنبور ایران تنبور افغانی تنبور کردی
تنبور قزاقستان و قرقیزستان تنبور یوگسلاوی تنبور مراکش تنبور نیجریه و
تنبور یونان.
در ضمن معرفی تنبور کردی آورده است که:سازیست با کاسه ی گلابی شکل و دسته
ای بلند که مورد استفاده ی در اویش کردستان ایران است و در مراسم مذهبی این
فرقه (یارسان اهل حق)مورد استفاده قرار می گیرد.
● تنبور در آثار بعضی از معاصرین غیر ایرانی
در کتاب تاریخ سازهای موسیقی نوشته ی کورت ساکس تنبور ایران با ارائه تصویر
معرفی گردیده است.که مختصری از آن چنین است،عود دسته بلند که تنبور نامیده
می شود صدایی تیز و فلزی دارد و می توان خیلی ظریف نواخته شود این ساز
بدنه ی کوچک گلابی شکل با یک گردن دراز دارد،اجزا آن بدون میخ به هم متصل
شده دارای چند گوشی و چند سیم نازک می باشد.گوشی ها به شکل ) T ( است که
بعضی از جلو و بعضی از کنار نصب شده اند تنبور شبیه به سازهای زمان اعراب
قدیم و ایران قدیم ترکیه قدیم می باشد.
بر طبق تعداد سیم ها نیز نام گذاری می شود.این ساز از نظر درجه بندی شدن
بسیار جالب است و موقعیت نگهداشتن جای انگشتان در آن مثل موقعیت قرار دادن
انگشت در سوراخ های سازهای بادی است که بر طبق قاعده ی متری محاسبه شده
است.به این خاطر بعضی ها این ساز را تنبور میزانی خوانده اند.........این
ساز در اروپا نیز معمول شده است و به چند شکل درآمده است......
جلیل قریشی زاده کرمانشاهی متخلص به وفا غزلی نیکو در معرفی تنبور سروده است:
بانگ سحری از تب تنبور برآمد
عشق آتش سر کش شد و از طور برآمد
رندانه زدی قصه ی هجرانی ما را
مستانه به رقص عاشق مهجور برآمد
نزدیکی جان هاست به هم نغمه ی تنبور
با طرز تو فریاد دل از دور برآمد
شور طرب انگیز هنر مستی جان شد
از هستی ظلمت زده ام نور برآمد
غوغای طرب سوز غم این دل پر درد
آهی شد و از سینه ی رنجور برآمد
آتش به همه هستی این بی خبران زد
سرخ آه غمی کز لب منصور برآمد
ساز تو غم آواز مرا زمزمه می کرد
فریاد دل از ناله ی تنبور برآمد
مست می ساز تو سر از پای ندانست
ساقی همه شب می زد و مخمور برآمد
از نغمه ی تنبور خلیل آتش نمرود
خاموش شد و غنچه ی مستور برآمد
خورشید خروشید و رخ از پرده به در کرد
خم خانه خراب از شب دیجور برآمد
دف عربده جو در صف رندان قلندر
از سینه ی تنبور مگر شور برآمد
ساز تو مرا نای قفس گیر نفس شد
گلبانگ غزل شکوه چنان صور برآمد
تنبور تو و شعر وفا کرد قیامت
هر مرده ی ماتم زده از گور برآمد
مولانا جلال الدین محمد بلخی ( مولوی ) عارف بزرگ ایرانی در دیوان
کبیر غزلیاتش موسوم به دیوان شمس تبریزی چندین بار کلمه ی تنبور را ذکر
فرموده اند که در این پست غزلی چند از آن دیوان عرضه می گردد:
دوش در مهتاب دیدم مجلسی از دور مست
طفل مست و پیر مست و مطرب تنبور مست
ماه داده آسمانرا جرعه ای زان جام می
ماه مست و مهر مست و سایه مست و نور مست
بوی زان می چون رسیده بر دماغ بوستان
سبزه مست و آب مست و شاخ مست انگور مست
خورده رضوان ساغری از دست ساقی الست
عرش مست و فرش مست و خلد مست و حور مست
زین طرف بزم شهانه از شراب نیم جوش
تاج مست و تخت مست و قیصر و فغفور مست
شمس تبریزی شده از جرعه ای مست و خراب
لاجرم مست است و از گفتار خود معذور مست
حکیم نظامی نیز در اشعار خود به تنبور اشاراتی دارد ، البته بیشتر از کلمه ی سه تا استفاده کرده است:
سه تای باربد دستان همی زد
به هشیاری ره مستان همی زد
نکیسا چون زد این افسانه با ساز
سه تای باربد در داد آواز
شیخ جنید بغدادی عارف مشهور در قصیده ای از اشعار خود دو بار نام تنبور را بر زبان رانده است:
خورده از طنبور تو بر بط فراوان گوشمال
هست نی را داغ ها از صوت خوبت بر جگر
بربط و قانون و طنبور و رباب و چنگ و نی
در ره انصاف از عود تو باشد یک وتر
منوچهری دامغانی در اشعار خود بارها به تنبور اشاره کرده است :
کبک ناقوس زن و شارک سنتور زن است
فاخته نای زن و بط شده طنبورزنا
خنیاگرانت فاخته و عندلیب را
بشکست نای در کف و طنبور در کنار
بیاد شهر یارم نوش گردان
به بانگ چنگ و موسیقار و طنبور
بوستان عود همی سوزد تیمار بسوز
فاخته نای همی سازد طنبور بساز
دراج کشد شیشم و قالوس همی
بی پرده ی طنبوره و بی رشته ی چنگ
خول طنبور تو گویی زند و لاسکوی
از درختی بدرختی شود و گوید آه
بانگ جوشیدن می باشد مان
ناله ی بربط و طنبور و رباب
آن بلبل کاتوره برجسته ز مطموره
چون دسته ی طنبوره گیرد شجر از چنگل
● مقایسه ی سازهای دوتار و تنبور
دوتار، سازی است شبیه به سه تار که کاسه آن به شکل گلابی است و روی کاسه آن
چوب قرار دارد، چنانچه از نامش پیداست دارای دو سیم است و به وسیله انگشت
نواخته می شود و مضراب ندارد. طول دسته آن حدود ۶۰ سانتی متر و مجموعا طول
ساز یک متر می باشد. این ساز را می توان در آسیای مرکـزی، خاورمیانه، و
شمال شرقی چـین پـیـدا کرد. جـد این ساز به احتمال زیاد، تـنـبـور خراسانی،
است که شکـل آن در کـتاب الموسیقی الخبر، فارابی در قـرن دهـم شرح داده
شده است.در ایران، نواختن دوتار در نواحی شمال، جنوب و شرق استان خراسان،
بخوصوص در بـین تـرکمن ها، و گـرگـان ، گـنـبـد و جنوب شرق ایران نیز
متداول می باشد. دوتار را در فاصله چهـار یا پـنج کوک می کـنند که طریـقـه
کوک کردن آن در مناطق مختـلف کـمی با هـم فرق دارد.دو نوع مختـلف از چوب در
ساختمان دوتار مورد استـفاده قرار می گیرد. قسمت گـلابی شکـل آن را از
چـوب درخت شاه توت و قسمت گـردن آن را از چوب زردآلو یا درخت گـردو تهـیه
می کـنـند.در قـدیم زه هـای آن را از روده حیوانات تهـیه می کـردند، ولی
امروزه آن را از نایلون یا سیم های فولادی تـهـیه می کـنـند که هـم بهـتر
مقاومت می کـند و هـم ارزان تر است.تکـنیک نواختـن دوتار مرکب است از
کـشیدن تارها بدون استـفاده از مضراب و بـدنبال آن حرکات نزولی و صعـودی که
تـقـریـباً تمام انگـشتان را درگیر نواختـن آن می کـنـد. از برجسته ترین
نوازندگان این ساز می توان به حاج قربان سلیمانی استاد غلامعلی پورعطایی و
حاج عثمان محمد پرست اشاره کرد.حال با توجه به مطالب قبلی که به معرفی
تنبور اشاره داشته بودم می توانید شباهت ها و تفاوت های دوتار و تنبور را
حدس بزنید.
● آشنایی با نوازندگان تنبور
(به یاد استاد استادان تنبور نواز ایران خلیل عالی نژاد )
خلیل آن دوست مهربان برای همه یکدل با هم دل ها و هم نفس با هم نگاه های
خوب آن مغنی شیدا و پرجذبه که امروز می زیست اما دل به جغرافیای دیگری
داشت،جغرافیای عشق و جنون. سید خلیل عالی نژاد در صبح بیستم آذر ماه سال
۱۳۳۶ در شهرستان صحنه از توابع استان کرمانشاه در خانواده ای که عرفان و
عقاید یارسان اهل حق حضور داشت دیده به جهان گشود.پدرش مرحوم سید شاهمراد و
مرحوم برادرش هم تنبور می نواخت اما به دلیل درگذشت آنان خلیل از آنان
بهره ای نبرد.نوازندگی تنبور را به تشویق مادرش نزد استاد سید نادر طاهری
آغاز کرد و بعد از دو سال نزد استاد شاه ابراهیمی رفت و از درویش امیر
حیاتی هم بهره برد.به دعوت استاد شاه ابراهیمی سرپرستی اولین گروه تنبور
نوازی موسوم به تنبور نوازان صحنه را به عهده گرفت همزمان به محضر استاد
عابدین خادمی راه یافت و از گنجینه ی پنهان در سینه ی آن مرحوم بهره برد.به
گفته خودش موسیقی علمی را نزد استاد کیخسرو پورناظری و همچنین سه تار و
تار نوازی را نزد ایشان فرا گرفت.
خشک سیمی خشک چوبی خشک پوست
ازکجا می آید این آوای دوست
در اواخر دهه ی پنجاه از دانشکده موسیقی دانشگاه تهران فارغ التحصیل شد که ثمره ی این دوران نوشتن رساله ی تنبور از دیرباز تا کنون(اکثر مطالب این وبلاگ از این رساله می باشد) می باشد.در سال ۱۳۵۹ به دعوت استاد پورناظری به گروه تنبور شمس راه یافت که حاصل این همکاری تک نوازی و جواب آواز در آلبوم صدای سخن عشق به خوانندگی استاد ناظری است.
خلیل تنبور هم می ساخت که سازهای ساخته ی او با مهر شیدا و قلندر موجود است
اما ساز سازی را فقط جهت تحقیق و پژوهش در مورد این ساز انجام می داد.(در
سفری که به صحنه با دوستان داشتم با سهراب نامی آشنا شدم که از دوستان
نزدیک آقا خلیل بود و در مورد ساز سازی خلیل اینگونه می گفت:خلیل به
نیازمندان ساز سازی می آموخت تا از این راه امرار معاش کنند)
خلیل صدای گرمی داشت و آواز را از مکتب استاد میرزا حسین خادمی آموخته بود و
حنجره اش را وقف مولا کرد.از مرحوم نادر نادری هم نواختن دف را آموخت.در
اواسط دهه ۶۰ گروه تنبور نوازی بابا طاهر را تشکیل داد(در آینده به معرفی
این گروه خواهیم پرداخت)حاصل کار این گروه چهار آلبوم به نام های
قلندری،سماع مستان،آئین مستان و ثنای علی است که دو آلبوم آخر فقط مجوز
انتشار دارد که آن هم با تلاش آفای محمدرضا درویشی صورت گرفت.
با توجه به درگیری های قومی خلیل ناچار شد ترک وطن کند و به کشورهای
چین،هند و سوئد سفر کند.(البته سفر سوئد به دعوت مرکز هنر آن کشور برای
تدریس سه تار،تار و تنبور بود)در ۲۷ آبان سال ۱۳۸۰ در در شهر گوتنبرگ سوئد
بعداز سال ها زیستن در اختفا به دست کور دلان این زمان تکه تکه شد و بدن
نازنینش را به آتش کشیدند و جالب اینجاست که بدانید صورت زیبایش نسوخت و
پیکرش در شهر صحنه به خاک سپرده شد .
درویش امیر حیاتی متولد ۱۳۰۰ در صحنه و فرزند علی قلی حیاتی است.
ایشان یکی از پرآوازه ترین نوازندگان تنبور و یکی از نامدارترین مداحان
است.نواختن تنبور را از ۱۲ سالگی نزد پدرش آغاز نمود و سپس در خدمت سید
نصرالدین جیحون آبادی مدت چندین سال به تکمیل آموخته های خود پرداخت.شخصیت
او در عین سادگی ، آمیزه ای از عشق و شور و جنون است و همین ویژیگی ها باعث
تفاوت عمده ی شیوه ی او در نواختن تنبور و خواندن آواز در مقایسه با دیگر
استادان تنبور شده است.همین شوریدگی بود که باعث شد در جوانی ۱۴ مرتبه به
زیارت نجف اشراف برود.
پس از این دوران بنا به تقاضای دوستانش به تهران آمد و تا قبل از مرگش در
تهران اقامت کرد.او با وجود اقامت طولانی در تهران و دوری از مراکز اصلی
رواج موسیقی و مقام های تنبور ، توانست نه تنها ارتباط عمیق خود را با
موسیقی و مقام های زادگاهش حفظ نماید بلکه بر بستر ذوق ، ظرافت و شوریدگی
خویش ، شیوه ای منحصر به فرد را در اجرای مقام های باستانی و حقانی تنبور
از خود به یادگار گذارد.
در سال ۱۳۳۹ به دعوت مسئولان وقت رادیو ایران ، آهنگ ماندگار(علی جویم علی
گویم) و چند آهنگ دیگر را اجرا و ضبط نمود که این امر عامل مهمی در
شناساندن تنبور به خارج از منطقه کرمانشاهان گردید.روش مضراب کاری او نیز
با استادان دیگر تنبور متفاوت بود.تنبور خاص او که به «نداءالحق» موسوم است
، کاسه ای طنینی به مراتب بزرگتر از سایر تنبورها دارد.امیر حیاتی در
سرودن شعرهای کردی و فارسی نیز صاحب ذوق بود.تنها اثر او با عنوان (علی
جویم علی گویم) که در آن به نواختن مقام های باستانی تنبور هم می پردازد به
همت آقای محمدرضا درویشی و مرحوم سید خلیل عالی نژاد توسط موسسه
فرهنگی-هنری ماهور منتشر شده است.
درویش امیر حیاتی در دوشنبه ۲۴ بهمن ماه ۱۳۸۴ چهره در نقاب خاک کشید روحش شاد یادش گرامی.
● و اما صحبت های دوستان او در مراسم خاک سپاریش ............
▪ محمدرضا درویشی:
او صرفا یک نوازنده تنبور نبود ، بلکه بر موسیقی مقامی تسلط کامل داشت و به
صورت معنوی این مقام ها را به طور کامل درک کرده بود .امیدوارم که جوان ها
مانند حیاتی و عالی نژاد صرفا در نوازندگی مرعوب تکنیک نشوند.
▪ کیخسرو پورناظری: ما باید افتخار کنیم که هنر موسیقی ما
می تواند روح و روان انسان را سیقل و تراش دهد. استاد امیر حیاتی جوان
هایی را که سال ها در مکتب او درس می گرفتند ، برای ما به یادگار گذاشته
است. این نوازنده تنبور اولین تنبور نوازی است که توانست اشعار فارسی را بر
قطعات ساز تنبور استفاده کند.
علیرضا فیض بشی پور در بهمن ماه ۱۳۴۴ در کرمانشاه به دنیا آمد.از
کودکی تنبور را نزد پدرش غلامحسین فیض بشی پور یکی از محققان و دل آگاهان
آن دیار آغاز کرد و به دنبال عشقی که به کشف اسرارتنبورداشت به مکاتب
استادان بزرگ تنبور راه یافت از جمله مکتب سید ولی حسینی ، سید قاسم افضلی ،
سید محمود علوی ، سید محمد احمدی ، سید امرالله شاه ابراهیمی ، طاهر
یارویسی و درویش عابدین خادمی (با بهره گیری از آثار به جا مانده).
استاد فیض بشی پور در این دوران با یادگیری و جمع آوری مقام ها و نغمات کهن
تنبور کوشید و رمز و راز این ساز کهن و مقدس را به زیبایی دریافت.در سال
۱۳۶۷ تار و سه تار نواخت و از سال ۱۳۷۰ تا سال ۱۳۷۴ دوره کارشناسی موسیقی
دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران را با ساز تخصصی تار گذراند.شیوه و سبک
نوازندگی استاد بشی پور منحصر به خود اوست.
نتیجه ی سال ها مطالعه و تحقیق استاد فیض بشی پور در مقام ها و نغمات تنبور
در آلبوم آواز اساطیر(شاهنامه کردی)به خوانندگی استاد شهرام ناظری نمایان
است.
استاد ناظری در مورد آهنگسازی آلبوم آواز اساطیر اینگونه می گویید:فیض بشی
پور بیش از ۱۰ سال در ساخت این آلبوم زحمت کشیده است و همین امر باعث شد که
اجرای این آلبوم برای من متفاوت باشد.
اما سخن استاد فیض بشی پور در توصیف آواز اساطیر:(موسیقی گستره ای است عظیم
و آسمانی که به اقتضای سرشت و طبیعتش راوی حدیث انسان بوده و به فراخور
مرتبت آدمی وجود یافته است.موسیقی اقوام ، بیانگر هویت آنان در عرصه های
گوناگون حیاتشان است.این اثر(شاهنامه کردی) ترجمان بخشی از ارزش های جاودان
قومی عاشق از اقوام کرد است که آنان را یارسان اهل حق خوانده اند.)
داود عزیزی در سال ۱۳۴۸ در منطقه تفتگچی گوران کرمانشاه متولد شد.از
شش سالگی نواختن تنبور و خواندن را نزد پدر استاد خسرو عزیزی و برادر بزرگ
استاد گلنظر عزیزی آغاز کرد.این دو استاد سبکی خاص در نوازندگی تنبور
دارند که به سبک قدما می ماند.شیوه ی مضراب کاری و تزیین استاد گلنظر منحصر
به فرد است و در نواختن سازهای تنبور و سه تار سبک و سیاقی خاص و بسیار
عمیق و تأثیرگذار دارد.داود عزیزی با مطالعه و تمرین آثار بزرگان گذشته ی
موسیقی و به ویژه تنبور ، توانایی های لازم را به دست آورده که نتیجه ای آن
شیوه ای خاص در نوازندگی تنبور است.وی با ردیف سازی و آوازی موسیقی سنتی ،
آوازهای هوره و مقام های کردی و نیز نواختن سه تار آشنایی دارد. تنها اثر
داود عزیزی آلبوم مقام باستان است که در آن مقام های اصلی تنبور نواخته شده
است او همچنین در آلبوم های افسانه تنبور و مستان سلامت می کنند با گروه
تنبور شمس همکاری داشته است.
سید مسعود حسینی در آبان ماه سال ۱۳۵۹ در تهران متولد شد.از کودکی با
نواختن سازهای سه تار و سنتور در نزد برادرش موسیقی را آغاز کرد.با توجه به
زادگاه پدری اش (نهاوند)از کودکی باصدای نی و تنبور الفتی خاص دارد.
کیخسرو پورناظری سال ۱۳۲۳ در خانواده ای اهل فضل و ادب و عرفان موسیقی در کرمانشاه دیار عشق و آزادگی و هنر دیده به جهان گشود.پدرش
حاجی خان ناظری استاد برجسته موسیقی پرورش یافته مکتب کنل وزیری و درویش
خان و... که گنجینه هنر اصیل را همراه با ارزش های والای آن پاسداری نمود.
در سال ۱۳۵۱ به عنوان کارشناس موسیقی در فرهنگ و هنر کرمانشاه آغاز به کار
کرد در این زمان به آهنگ سازی و گرد آوری آثار محلی و کردی پرداخت و در این
زمینه هر آنچه نمی دانست از دانسته های استاد و آهنگ ساز موسیقی کردی
استاد حشمت الله مسنن بهره گرفت.او شاگردان زیادی پرورش داد و در سال ۱۳۵۴
وارد دانشکده موسیقی شد و با فراگیری ردیف موسیقی استاد بزرگ نورعلی خان
برومند به دانش و شناخت افزونتری در موسیقی رسید.
کیخسرو پس از آشنایی با ساز آیینی تنبورچنان دلبسته این ساز کهن آواز شد که
در سال ۱۳۵۹ گروه تنبور شمس را بنیان نمود (که در آینده به نحوه شکل گیری
آن اشاره خواهیم کرد)
پورناظری علاوه بر داخل کشور کنسرت هایی در کشورهای
اسپانیا،ایتالیا،بلژیک،کانادا و امریکا داشته است که این کنسرت ها در معرفی
ساز تنبور نقش بسزایی داشته است.در معرفی آهنگ های کیخسرو عموزاده بلند
آوازه اش استاد شهرام ناظری ، در این موفقیت تأثیر به سزایی داشته است.
ساخته های استاد کیخسرو پورناظری به این قرار است :
صدای سخن عشق ، مطرب مهتاب رو ، حیرانی که هر سه آلبوم با صدای استاد شهرام
ناظری است.آلبوم کردی کرمانشاهان و آلبوم افسانه تنبور با صدای بیژن
کامکار و آلبوم مستان سلامت می کنند کار مشترکی با پسرش تهمورس با صدای
مریم ابراهیم پور و نجمه تجدد
استاد شاه ابراهیمی از میان تعلیم یافتگان کلای آموزش خود عده ای را انتخاب
نموده و اولین گروه تنبور نوازان را تشکیل دادند.آن گروه در اوسط دهه ی
پنجاه با شرکت در جشنواره های موسیقی آن زمان از جمله جشنواره ی موسیقی
کردی که در تالار رودکی سابق اجرا شد و در جشن فرهنگ و مردم که با شرکت ۲۲۰
گروه هنی در شهر اصفهان اجرا شد و برنامه ی موسیقی عرفانی که در تالار چهل
ستون اصفهان اجرا شد توانست تنبور را تا حدودی به مردم بشناساند.
نوازندگان این گروه به این قرار بودند:سید قاسم حقیقت نژاد.سید یحیی
رعنایی.سید فرامرز رعنایی.معصوم شربتی.سید خلیل عالی نژاد.سید جلال الدین
محمدیان(خواننده) سید حبیب شاه ابراهیمی.نادر نیکرو.ارسلان نیکرو.سید فرخ
حقیقی
● تنبور در نزد اقوام مختلف ایرانی
▪ تنبور در چند ناحیه از کردستان
در قسمت کرد نشین ترکیه موسوم به دیار بکر نوعی از تنبور موسوم به باقلما
با کاسه ای بزرگ و پنج تار و حدود بیست دستان رایج است که با مضراب نواخته
می شود.در قسمت هایی از استان کردنشین سوریه موسوم به اکرا و نیز نوعی از
تنبور موسوم به دیوانی تقریبا شبیه به باقلما وجود دارد در نواحی کردنشین
عراق نیز نوعی تنبور موسوم به دیوانی با مشخصاتی که ذکر شد و نوعی دیگر
بنام تمیره با کاسه ای کوچک و سیزده تا چهارده دستان با دو یا سه تار معمول
است.در کردستان ایران نیز ساز مورد نظر تمیره نام دارد با مشخصات تنبوری
که در کردستان عراق متداول است ، بطور کلی تنبوری که مورد استفاده ی کردان
است صرفا سازی است آئینی و بیشتر مورد استفاده ی سالکین راه حق است.
▪ تنبور در تاجیکستان
ابزار موسیقایی تاجیک به دو دسته تقسیم می شوند اول سازهای مناطق کوهستانی
دوم ساز شهری.در دسته ی سازهای کوهستانی سازی موسوم به دمبرک موجود است که
از انواع تنبور است که دارای دو سیم می باشد و در سازهای شهری که از ظرافت
بیشتری برخوردارند و تعدادشان نیز بیشتر است دو ساز موسوم به دوتار و تنبور
وجود دارد ، دوتار در همه جا نواخته می شود.تنبور تاجیکی دارای سه سیم است
و با مضراب نواخته می شود و با خواننده نیز همراه می گردد.بغیر از چند نوع
مذکور در تاجیکستان تنبور با چهار تار ، پنج تار ۷ شش تار نیز وجود دارد.
▪ تنبور ترکیه
در کتب قدیمی از تنبور ترکی بسیار سخن به میان آمده است این تنبور که دارای
کاسه ای بزرگ است دارای پنج تا هفت تار می باشد و از چهارده تا بیست و هشت
دستان دارد با مضراب نواخته می شود بیشتر در آذربایجان متداول است و به
مرور زمان نامش از تنبور کبیر یا تنبور بزرگ یا تنبور مس ابتدا به چنگور و
نهایتا به چگور تبدیل شده است.
نگرش یارسان اهل حق نسبت به تنبور: (اهل حق چنین می پندارند که چون روح از
تشریف و دخول به پیکر آدم اول (ع) خودداری می نمود به جهت ترغیب روح برای
اجرای امر به اشاره حضرت حق فرشته ی اعظم مقام طرز را با تنبور نواخت ، روح
با شنیدن آن آهنگ حقانی سرخوش گردید و مستانه به کالبد مذکور وارد گشت.)
▪ تنبور در بلوچستان
یکی از ساز های مهم بلوچستان تنبیره نام دارد که دارای کاسه طنینی نسبتا"
بزرگی است این کاسه به گلابی نصف شده ای شباهت دارد، روی کاسه طنینی که
پوششی از چوب دارد کاملا" صاف است. در این قسمت صاف بیست سوراخ کوچک صوتی
در پنج گروه چهار سوراخی تعبیه شده است.تنبیره سه سیم دارد و دسته آن فاقد
پرده بندی است با انگشتان به صدا در می آید و کوک سیم های آن بنا به قطعه
مورد اجرا قابل تغییر است.
▪ تنبور در منطقه بالکان
تنها ساز اسلاو های جنوبی که در قرن نوزدهم میلادی رواج یلفت تنبور می
باشد.این ساز ظاهرا" از ایران به ترکیه برده شده و در دوره تسلط ترکان بر
ارای مرکزی به آن دیار راه یافته است.
این تنبور کاسه طنینی کم حجم و دسته ی بلندی دارد و دارای چهار سیم است این
سیم ها به وسیله مضراب یا زخمه به ارتعاش در می آید و از آن صدای مطبوع و
لطیفی شنیده می شود.
▪ تنبور در افغانستان
در افغانستان نیز چند نوع تنبود وجود دارد که به لحاظ شکل ظاهر، حجم کاسه،
طول و ضخامت دسته و تعداد تار ها و تعداد دستان ها با هم متفاوتند.نوعی از
آن موسوم به تمبور کوچکتر از تنبور معمولی است و دارای دو تار می باشد.نوع
دیگر موسوم به دوتار که بزرگتر از تنبور است و بر خلاف نامش دارای سه تار
می باشد.
▪ تنبور در گرجستان
دو ساز با اندکی تفاوت موسوم پاندوری و چنگوری که دارای سه و چهار سیم بوده
و بسیار شبیه به تنبور می باشند در شمار سازهای ملی گرجستان هستند.
▪ تنبور در خراسان
آن تنبوری که حکیم ابونصر تحت عنوان خراسانی معرفی و مسائل مربوط به آن را
تشریح نموده به مرور زمان پذیرای نام دو تار شده و پس از گذشت قرن ها
شخصیتی منحصر به خود را دارا گردید.تا آنجا که به لحاظ شکل ظاهر و پرده
بندی نسبت انواع دیگر تنبور میتقل شده و از نظر مضراب کاری و شیوه نوازندگی
سبک و سنت خاصی پذیرفت.تنبور خراسانی را دوتار هراتی نیز می گویند اما
آنچه از این نوع در ایران متداول است سه گونه مهم قوچانی دره گزی و تربت
جامی را می توان نام برد.
ابن خرداد در رساله ی خود در زمینه ی موسیقی دوران ساسانی نگارش یافته
آورده است:( ایرانیان عود را با نای و زنای را تنبور و سورنای را با دهل و
مستج را با سنج همنوا می کردند و می نواختند.)
با توجه به حضور تنبور در سرزمین های مختلف در این قسمت آشنایی با ساز
آیینی تنبور اشاره به سرزمین هایی می شود که تنبور در آن جا حضور داشته و
دارد البته لازم به توضیح است که ، تنبور به هر کجا که رفته اصل آن از
ایران است.
● تنبور در نزد ملتهای مختلف دنیا
▪ تنبور در هند
متداولترین ساز زهی هند تنبور است ، این ساز در همه جا دیده می شود، کاسه ی
آن را از چوب یا کدو می سازند ، چهار تار دارد، که سه تای اول فولادی و
چهارمی از برنج است.علاوه بر تارهای اصای ، رشته های کوچکی از ابریشم بین
خرک و تارها بسته اند که به طنین آن کمک می کند.برای نواختن ، سر ساز را
روی شانه می گذارند و با انگشتان دست چپ تارها را می کشند.این ساز به صورت
دست باز نواخته می شود یعنی فاقد دستان است و همیشه برای همراهی آواز بکار
می رود.
▪ تنبور در آفریقا
در شمال آفریقا ، نوعی تنبور سه سیم با کاسه ای کوچک و دسته ای باریک و بلند وجود دارد که آن را با سر انگشت می نوازند.
▪ تنبور در چین
تنبور زمانی که به چین راه یافت تنپولا نامیده شد.نوعی دیگر از آن که به
پیپا موسوم است دارای کاسه ی کوجکی است که بر روی صفحه و دسته دارای پرده
هایی از جنس ابریشم می باشد.این تنبور دارای چهار رشته تار است و گوشی هایش
در دو طرف آن قرار دارند قدمت آن به دو هزار سال می رسد.بیوا تنبور دیگری
است که تکامل یافته پیپا می باشد.اقسام تنبور چهار تار در چین بیشتر متداول
است.
▪ تنبور در مصر و سوریه
نوعی از تنبور که دارای کاسه ای بیضی شکل است در مصر و سوریه رواج دارد.در سوریه تنبور را بوزوک یا بزق می نامند.
▪ تنبور در مراکش
در مراکش نیز سازی با مشخصات تنبور موسوم به قونبر موجود است.
▪ تنبور ترکمنی
تنبور ترکمن ها نیز نوعی از انواع دو تار خراسان است که در جزئیات با انواع دیگر مقداری متفاوت است.
▪ تنبور در بنگلادش
در بنگلادش نیز دو نوع تنبور وجود دارد یکی از آنها موسوم به اکتار است که
دارای یک تار است و دیگری سازیست موسوم به دوتارا که دارای دوتار است.
▪ تنبور گیلانی
حکیم فارابی در کتاب الموسیقی الکبیر به نوعی تنبور اشاره می کند موسوم به
تنبور گیلانی یا تنور جلیلی که کوک مخصوصی را نیز با این نام مورد بحث قرار
می دهند.
زمانیکه تنبور به یونان راه یافت آن را تامپوراس نامیدند در آلبانی تامورا
نامیده شد در روسیه به دومرا شهرت یافت در مغولستان دمبور و در کشور های
اروپایی پاندور و پاندورا و پاندوره خوانده شد.
اما مردم ری و طبرستان و دیلم طنبور را دوست تر داشتند و این آلت نزد همه فرس مقدم بر سایر آلات بوده است.( تاریخ مسعودی )
تنبور اگر نه قدیمیترین از قدیمیترین سازهای ایران است.قلندری تکیده و لاغر
و همیشه مسافر که نقش اندامش را بر سنگ های سه تا پنج هزار سال پیش پیدا
کرده اند.مویان و خروشان و بغض آلود ترکیبی از خلسه و حماسه.طنبور در این
سفر دراز نام ها یافته....تنبور خراسانی تنبور شیروانی تنبور بغدادی (
فاندورا در یونان پاندورا در اروپا ) و شکل ها پذیرفته است اکنون دسته ای
بلند دارد کاسه ای کوچک مانند سه تار اما اندکی پهنتر و بیضی شکل با سه سیم
و ۱۳ تا ۱۴ پرده به فواصل نیم پرده و یک پرده به همین علت این ساز را دست
نخورده می دانند.
امروز در ایران به ویژه نواحی غرب همدم قلندران عارف است.برای اینان طنبور
سازی نیست که اکنون بنوازند و کناری بگذارند تا فرصتی دیگر حضورش همیشگی
است و همه جایی زبان اهل دل است و راز و نیاز و عبادت بر صدرش می نشانند
حرمتش می گذارند پیش از نواختن دستش را می بوسند و به جانش سوگند می خورند.
طنبور نوازان می دانند که چیره دستی در این ساز گذشته از اهلیت و همدمی با
طبیعت دیرین این ساز نیازمند شاگردی بسیار در محضر استادان و تمرین های
فراوان و دراز مدت است و در این باره مثلی است که گفته اند:( در چهل سالگی
طنبور می آموزد و در گور استاد خواهد شد)
عود
● عود در تمدن قدیم
در فرهنگ قدیمی سومر عود یک آلت موسیقی شناخته شده نبوده است. نیاز به چنین
سازی در حقیقت به دوره آکاد بر می گردد. سازی که توسط شاه شجاع استفاده می
شد سازی جدید بود که "گودی" نامیده می شد، نامی که احتمالاٌ از زبان عربی
استخراج شده است . مردمی که در آن دوره زندگی می کردند معتقد بودند که این
ساز توسط قبایل کوچ نشین اختراع شده است زیرا سبک بوده و به راحتی حمل می
شده است. به عقیده "اسطودور"این ساز باید از قفقاز آورده شده باشد. بالعکس
"اسومیر"بر اساس عکسی از یک زن که در حال نواختن عود بود این نظریه را مطرح
کرد که این ساز توسط نواحی غربی ساخته شده است. ولی در بین تمامی مجسمه
های موجود مربوط به عصر برنز در سوریه، هیچکدام شخصی را که موسیقیدان باشد
نشان نمی دهد.
به هر صورت امروزه توجه به دوره اسلامی معطوف می باشد، بر طبق یافته های
"انیس اسپایک" که در سال ۱۹۷۲ مطرح گردید، طرحهایی که عود را نشان می دهند
به طور معمول در روی ظرفهای گلی یافت شده در حفاری های شوش موجود می باشد.
نوعی از عود با بدنه ای بیضی شکل موجود می باشد که به نظر می رسد توسط یک
فرد خاص مانند یک ساحر نواخته می شده است. ساختار این عود توسط "ایخمان" در
سال ۱۹۸۸ به دست آمد. این نوع عود در کناره هایش سوراخ نداشته است و کاسه
آن بیضی شکل بوده است.
نوعی عود با کاسه ای گرد در لرستان وجود دارد که از برنز ساخته شده است.
این نوع عود را می توان در یک نمایش عروسکی مربوط به دوره پارتیان نیز دید.
برطبق فرهنگ مسوپوتامیا، مشابه عود را می توان در مصر دید. این ساز از
زمان امپراطوری جدید دیده شده است. همینطور ظرفی نقره ای با زمینه ای مشابه
در مازندران کشف شده است که از سال ۱۹۵۳ میلادی در موزه انگلیس بوده است.
دالتون در کتاب "گنجینه اکسوس" و فارمر نیز در کتاب خود در مورد آن صحبت
کرده اند. این ظرف تاریخی به بعد از دوره ساسانیان تعلق دارد. در زمینه پشت
این ظرف یک فضای باز دیده می شود که نزدیک یک دریاچه و یک باغ است.
ارباب و نوکرهایش به پشتی هایی تکیه داده اند و دو نوازنده در کنار دریاچه نشسته اند. یکی از آنها در حال نواختن یک عود بزرگ می باشد. متاسفانه جزئیات این عکس واضح نمی باشد. این نوازنده عود را به گونه ای گرفته است که دسته رو به پایین است. این شیوه گرفتن عود از زمان سیلوسیدها رایج بوده است.
▪ عود در دوره ساسانیان (ایران : قرن پنجم تا ششم هجری)
عکسهای موجود در روی ظرفهای فلزی یافت شده از این دوره و همچنین شعرهای
شاعران ایرانی بیانگر آن است که عود در آن زمان ساز رایجی بوده است و
مشهورترین نوازنده آن نیز باربد بوده است. داستانهای زیادی درباره هنرمندی
او وجود دارد. گروهی فکر می کنند که واژه "بربت" (نام فارسی عود) از نام
باربد گرفته شده است. ولی عده دیگری گمان می کنند که لغت "بربت" به معنای
گردن مرغابی می باشد. نظر آنها این است که اگر ما این ساز را در حالتی قرار
دهیم که پشت آن قابل دیدن باشد، می توانیم تشابهی بین این ساز و گردن
مرغابی را مشاهده کنیم. در داستانهای باستانی ایران، درباره خسرو پرویز،
پادشاه ساسانی، می خوانیم که اسبی به نام شبدیز داشت که او را بسیار دوست
داشت. وقتی شبدیز مرد هیچکس جرات نداشت که به او بگوید که اسبش مرده است.
بنا بر این باربد با کمک ساز خود و نواختن نغمه ای موضوع را به او فهمانید،
خسرو پرویز فریادی کشید و گفت "اسب من مرده است."
▪ عود در دوره فرعونی مصر (از سال ۲۰۰ تا سال ۱۶۰۰ هجری)
بعد از مطالعات زیاد درباره نقاشی های به جای مانده بر روی اهرام مصر، می
توانیم به این نکته پی ببریم که مصریان دو نوع عود داشته اند:
۱) عود با دسته ای کوتاه:
این نوع عود شبیه عودی است که در عصر حاضر در مصر نواخته می شود. این عود
از کاسه ای بیضی شکل ساخته می شده است و یک سیم نازک و دسته ای کوتاه داشته
است و توسط یک مضراب چوبی نواخته می شده است.
۲) عود با دسته ای بلند:
این عود شبیه یک "دیوم" یا "سه تار" بوده است. کاسه ای بیضی شکل داشته است و
ضمناً پرده نیز داشته است و آن را مانند "ربک مصری" یا "تار ترکی" روی
سینه یا سر قرار می دادند و می نواختند.
می توانیم بگوییم که وجود عود و وجود تمدن موسیقی مصر تقریباً همزمان بوده
اند. عود رایج ترین سازی بوده است که در مهمانی ها و نیز مراسم مذهبی
نواخته می شده است. از این ساز برای آوازهای مذهبی نیز استفاده می شده است.
"هیرودوس" تاریخ نویس یونانی، به نوازندگان مصری اشاره میکند که روی عرشه
یک کشتی می نشستند و در طول مسیر رودخانه نیل ساز می زدند.
▪ عود در یونان (قرن پنجم پیش از میلاد)
بیشتر محققان موسیقی ایرانی و عرب گمان می کنند که عود از یونان وارد
کشورهای آنان شده است. این محققان گمان می کنند که فیثاغورس بعد از اینکه
هارمونی بین اصوات موسیقی را به دست آورد، عود را ساخته است.
اما بعضی محققان گمان می کنند که عود توسط افلاطون اختراع شده باشد. اگر
این فرضیه صحیح باشد، عود یونانی نیز همانند دیگر اثرات تمدن یونان به شرق
منتقل شده است. البته این انتقال عود بعد از حمله "اسکندر" و اشغال ایران و
هند و همچنین حمله به چند قسمت آسیا، اروپا و افریقا صورت گرفته است. ولی
اعتبار این فرضیه باید بررسی شود.
تا جاییکه می دانیم بعد از اشغال این مناطق یونان تحت تأثیر فرهنگ شرق قرار
گرفته است. پس عکس این فرضیه نیز می تواند صحیح باشد. چرا که عود پیش از
این تاریخ هم در مصر وجود داشته است. عود در یونان باربیتوس یا باربیتون
نامیده می شد. نوع استفاده از این ساز در مراسم مذهبی و غیرمذهبی مانند
دیگر تمدنها است.
ـ عود در بابل و آشور (از سال ۱۷۲۰ پیش از میلاد)
ـ عود آشوری: این عود وسعت صدایی وسیعی دارد و از نظر ظاهری شبیه عودهایی
است که در نقاشی های مصر باستان دیده می شود. دسته بلندی دارد و به عنوان
"دیوم" آشوری شناخته می شود. امروزه این عود در سوریه، یونان، اردن و ترکیه
متداول می باشد.
ـ عود در بابل: بابل، سومر و مناطق اطراف آنها اولین کشورهایی بودند که
انواع مختلف عود را اختراع کردند. آنها همچنین سازهایی اختراع کردند که
تنها یک سیم داشت. آنها این ساز را با قرار دادن انگشت بر روی سیم و حرکت
دادن بر روی آن می نواختند. این نوع نواختن ساز با انگشت صداهای مختلفی را
به وجود می آورد.
▪ یهود
عبریان و یهودیان از نژاد "سام" بودند و در جنوب عربستان زندگی می کردند.
زندگی آنها به صورت کوچ نشینی بود و شغل آنها گله داری بود. در حدود ۳۰۰۰
سال قبل از میلاد اولین قوم از نژاد سام به شمال غربی "بحرالروم" آمدند،
منطقه ای که بین مصر و دمشق بود. قبایلی که به این منطقه آمدند "کانا آنیت"
نام داشتند. این قبایل نوع خاصی از نوشتن، صنعت و همچنین تجارت را دارا
بودند. حضرت داوود یکی از پادشاهانی بود که قبایل عبرانی یا یهود را معرفی
کرد. او خصوصیات خوب زیادی داشت که از آن جمله می توان به شجاعت و صدای خوب
او برای آواز خواندن اشاره کرد.
در نهایت آشوریان بر دولت اسرائیل غلبه کردند و ۳۰۰۰۰ سرباز را دستگیر
کردند. به جز ادبیات و موسیقی عبریان در دیگر هنرها چون حکاکی بر روی سنگ،
نقاشی و مجسمه سازی استعدادی نداشتند. بعضی هنرها مثل مجسمه سازی و نقاشی
در دین عبریان ممنوع بود و به همین دلیل، آنها تمام توجهشان را به موسیقی و
ادبیات معطوف کرده بودند. مدارک تاریخی استعداد آنها را در این دو هنر
نشان می دهد.
بعضی شعرهای قبایل عبری شعرهایی مخصوص مراسم تدفین بودند و بعضی از آنها
مذهبی بودند و دیگر شعرهایشان درباره جنگهایشان بوده است. یهودیان بعضی
شعرهای تدفین را در هنگام دستگیری می خواندند.
یکی از این شعرها به صورت زیر است:
ما در کنار رودخانه بابل نشسته ایم و عودهای ما به درختهای بید بسته شده
اند. بابلیان از ما می خواهند که برای آنها آهنگی بخوانیم. ولی چگونه می
توانیم آهنگهای مقدسمان را در کشورهای غریبه بخوانیم؟
سازهای موسیقی عبری از فلز و چوب ساخته شده بودند. آنها سازهایی چون فلوت،
طبل، ترومپت، شیپور، سنج، عود و ... داشتند. در وصیت نامه های قدیمی می
توانیم دو نوع از ساز های آنها را ببینیم.
▪ منصور زلزال
او یکی از موسیقیدانان مشهور ایرانی در دوره عباسی بوده است. نام او به
صورتهای "زلزال رازی" ، "زلزل" یا " زیلزیل" تلفظ شده است. او در نواختن
تنبک تخصص داشته است و به همین دلیل به عنوان نوازنده تنبک شناخته می شده
است. زلزال مربی و همچنین دایی "اسحاق" پسر ابراهیم موصلی است. زلزال یکی
از موسیقیدانان ارشد دوره "هارون الرشید" و "مهدی الهادی" نیز بوده است. در
آن زمان متداول بود که هر موسیقیدان یا خواننده با دیگر موسیقیدانان هم
پایه خود همکاری داشته باشد. زلزال با همسر خواهر خود، ابراهیم موصلی
همکاری می کرد چرا که او هم پایه زلزال بود. منصور زلزال یک موسیقیدان
متخصص در نواختن سازهای موسیقی بود. او آهنگ های جدیدی ساخت و بر روی آن
شعر هایی گذاشت. او یک دستان سوم ساخت که به دستان ایرانی مشهور است. این
دستان سوم در بین موسیقیدانان به عنوان دستان زلزال یا وسطای زلزال شناخته
شده است. دکتر برکشلی در یک مقاله تحقیقاتی می نویسد که زلزال به تقسیم
بندی فواصل به مجنب های صغیر و کبیر اعتقادی نداشت. او همچنین نوعی عود
ساخت که چون شبیه "شبوط" (یک نوع ماهی) بود به نام عود شبوط شناخته می شد و
به جای عود فارسی، لغت "عود شبوط" متداول شد.
برای توصیف مهارت زلزال در نواختن موسیقی، "جاحز" می نویسد که زلزال
انگشتان ماهری برای نواختن موسیقی داشت، انگشتانی که توسط خدا خلق شده
بودند! منصور زلزال فردی بخشنده نیز بوده است و بخش زیادی از پول خود را به
مردم فقیر می داده است و بیشتر پول خود را برای اهداف خیریه صرف می کرده
است. او همچنین چاهی در بغداد ساخته است که به نام او نامیده شده است.
این موسیقیدان به دستور هارون الرشید زندانی شد و بعد از ده سال در حالیکه
به شدت ضعیف شده بود و موهای سرش سفید شده بود از زندان آزاد شد. پس از
آزادی او دیگر یک فرد سالم نبود. دکتر "تقی بینش" مرگ او را حدود ۱۷۵ هجری و
۷۹۱ میلادی می داند.اما در کتاب تاریخ موسیقی ایران آقای حسن مشحون مرگ او
را ۲۰۰ هجری دانسته است.
ابواسحاق ابراهیم بن ماهان مشهور به "ندیم" مشهورترین خواننده و موسیقیدان
دوره عباسی بود. همچنین او یکی از بزرگترین خوانندگان عرب بود. پدر او
"ماهان" از یک خانواده بزرگ ایرانی بود و در "اراجان" از توابع شیراز به
دنیا آمده بود. ولی به خاطر ظلم و ستم امویان به کوفه مهاجرت کرد و پسرش،
ابراهیم، در سال ۱۲۵ هجری در آنجا به دنیا آمد. مادر ابراهیم یک زن ایرانی
بود. ابراهیم در کودکی پدرش را از دست داد و در کوفه نزد خانواده "تمیم"
بزرگ شد. به همین دلیل او بزرگ خاندان تمیم نامیده شد. ابراهیم از کوفه به
موصل مهاجرت کرد. او حدود یک سال آنجا بود. نواختن عود را در موصل آموخت و
در همان زمان بود که او موصلی نامیده شد. او هنر را از مربیان موسیقی
ایرانی آموخت.
او یکی از بهترین غزلسرایان بود و آهنگهای زیادی ساخت که با غزلهایش
هماهنگی داشت. به عبارت دیگر او یک موسیقیدان، خواننده، شاعر و نوازنده
بود. او یکی از موسسان موسیقی عربی است. او شعرهای فارسی و عربی را با هم
مخلوط کرد و نوع جدیدی از موسیقی عربی را ساخت. او آهنگها و آوازهایی ساخت
که به سرعت در زبان عربی متداول شد. او فرم ترانه های عربی را تغییر داد.
بعد از مرگ ابراهیم، پسرش اسحاق راه پدرش را ادامه داد. شاگرد اسحاق، علی
زریاب، روش استادش را در اندلس و مراکش منتشر کرد.
ابراهیم موصلی از بصره به بغداد مهاجرت کرد. مهاجرت او در زمان حکومت
"مهدی" در دوره عباسی بود. "مهدی" او را به بغداد دعوت کرد ولی او حاکمیت
را دوست نداشت. او شراب می خورد و عیاشی می کرد که طبق دستور خلیفه ممنوع
بود. خلیفه او را زندانی کرد و در آنجا او خواندن و نوشتن را آموخت. در
زمان خلافت هادی، موقعیت ابراهیم بهتر شد چرا که او دوست نزدیک خلیفه بود و
خلیفه به او هدایای زیادی می فرستاد. در زمان هارون الرشید، موقعیت او باز
هم بهتر شد و او به خواننده، شاعر و موسیقیدان دربار ارتقاء یافت. او
همچنین دوست نزدیک خلیفه بود و خلیفه او را بسیار دوست داشت. او ثروت زیادی
از هدایای دریافتی از خلیفه و یحیی برمکی و پسرانش جمع آوری کرد و سپس به
دمشق سفر کرد.
او به همراه هارون الرشید به آنجا رفت ولی در آنجا بیمار شد و هارون او را
به بغداد باز گرداند. او در سال ۱۸۸ هجری در بغداد از دنیا رفت. وقتی او
بیمار بود هارون او را در خانه اش ملاقات کرد و بعد از مرگش از پسرش مأمون
خواست که برای او نماز میت بخواند و او را دفن کند. هارون تمام القاب
ابراهیم را به پسرش اسحاق اعطاء کرد. همچنین او مقداری پول به خانواده اش
داد.
کتابهای زیادی از جمله "لیلهٔ و لیلهٔ" و " الاقانی" درباره مهارت فوق
العاده او در موسیقی نوشته شده است. ابراهیم موصلی در خانه خود یک مدرسه
هنر تأًسیس کرده بود و در آنجا نواختن عود را به دختران می آموخت. خانواده
های ثروتمند بغداد دختران خود را برای فراگیری نواختن عود پیش او می
فرستادند. علاوه برآن او کنیزان زیادی خریداری کرده بود و هنرهای گوناگون
را به آنها می آموخت. ابو محمد ابن النادیم اسحاق ابن ابراهیم موصلی یکی از
مشهورترین دوستان هارون الرشید بود. بعد از هارون او از دوستان صمیمی
امین، مأمون، معتصم، واثق و متوکل بود. او در سال ۱۵۵ هجری در ری متولد شد.
مادرش ایرانی بود و شاهک نام داشت. او در دوره متوکل در سال ۲۳۵ هجری در
بغداد مرد. از آنجا که پدرش با بنی تمیم نسبت داشت او نیز تمیمی شناخته می
شد.
اسحاق به خوبی آموزش دیده بود. معلمهای او افرادی چون ملک بن اناس، سفیان
بن اویاینه، ابو معاویه زریر، هشام بن بشیر و اسد بن ابراهیم بودند. او
قرائت قران را از "کسایی" و "فرا" آموخت و ادبیات و شعر عرب را از معلمانی
چون "اسمایی" و "ابوعبیده" آموخت. اما معلمان او برای موسیقی دایی اش
"زلزال" و "عاتکه بنت شوهدا" و پدرش بودند.
از نظر "ابوالفرج اصفهانی" دانش او در علوم، ادبیات و شعر عمیق تر از آن
بود که وصف شود. در نواختن موسیقی بسیار با استعداد بود. اگرچه مهارت او در
خواندن در درجه پایین تری نسبت به دیگر اطلاعاتش بود ولی او بیشتر برای
نواختن و خواندن شهرت داشت. به گونه ای که آوازهای او حتی از آوازهای مشهور
عربی نیز محبوب تر بودند. اولین حامی او هارون الرشید و دولت او بود به
خصوص "یحیی بن خالد برمکی" و پسرانش. آنها از او بسیار حمایت کردند و او از
پدرش هم غنی تر شد. بعد از مرگ پدرش، اسحاق به عنوان بهترین موسیقیدان
شهرت یافت و خلیفه و دولتمردان او را بسیار تحسین کردند. در عوض اسحاق در
مدح آنان ترانه سرایی می کرد. شعرها و آوازهای او سبب بزرگی و اقتدار مراسم
و جشنهای آنها بود.
خوانندگان زیادی بودند که در سطح اسحاق بودند ولی هیچ کدام از آنها نمی
توانستند به خوبی او عود بنوازند. او خود را با "پهلبد مغانی" مقایسه می
کرد و اعتقاد داشت که هنر را از او به ارث برده است. اگرچه او هیچ دانشی در
مورد علم موسیقی و ترجمه کتب یونانی نداشت گردآوری های او در این زمینه ها
به خوبی کارهای باستانی بود. او دانش بالایی درباره تمام جزئیات علم
موسیقی داشت و چندین شیوه جدید تبیین کرد. ابوالفرج اصفهانی او را یک
هنرمند رده بالا می داند و می گوید که او یکی از بهترین موسیقیدانانی است
که تمام روشهای علم موسیقی را کامل کرده است. شاگردان مشهور او ابن
خردازبه، عبیدالله بن احمد، زریاب، علی بن نافه، عمر بن سلیمان و پسرش حامد
بن اسحاق هستند. حامد اولین کسی بود که زندگینامه اسحاق را نوشت.
▪ زریاب:
ابوالحسن علی بن نافع، مشهور به زریاب از بزرگترین موسیقیدانان ایرانی بود.
او ملقب به زریاب بود و با عنوان بصری شناخته می شد. او هنر موسیقی را در
بغداد از معلمش اسحاق موصلی آموخت. او در زمینه موسیقی بسیار پیشرفت کرد و
بسیار مشهور شد به طوریکه توانست وارد دربار هارون الرشید شود. او دانش
بالایی در بعضی زمینه ها چون علوم و ادبیات و به خصوص هنر موسیقی داشت. او
یکی از رقیبان اسحاق موصلی بود. زریاب دانش بالایی درباره جغرافی، ستاره
شناسی و ادبیات داشت. او به درجه استادی در نواختن عود و آهنگسازی دست
یافته بود و ابداعاتی در زمینه های مذکور داشت. در نتیجه او جانشین اسحاق
در دربار خلیفه شد. یکی از ابداعات او افزودن یک سیم دیگر به عود بود.
عودهای آن زمان چهار سیم داشتند و زریاب آن را به عود هایی با پنج سیم
تغییر داد. همچنین او در مضراب عود که از چوب بود تغییراتی ایجاد کرد و در
عوض مضرابی از ناخن عقاب ساخت. چنین تغییری باعث بهتر شدن صدای ساز گردید.
دومین، سومین و چهارمین سیم عود نیز با نظر او از روده بچه شیر ساخته می
شد. او اعتقاد داشت چون روده شیر قوی تر از دیگر حیوانات است صدای بهتری می
دهد.
وقتی برای اولین بار زریاب به دربار هارون الرشید رفت، عود خود را که
کاملاً توسط خودش ساخته شده بود به همراه خود نزد هارون برد و خلیفه او و
هنرش را بسیار تحسین نمود. قبل از زریاب، اسحاق بهترین موسیقیدان دربار
بود. بنابراین او نسبت به زریاب احساس حسادت می کرد. اسحاق یک مرد ثروتمند
بود و روی خلیفه تأثیر بسیاری داشت. او دوست نداشت که فراموش شود و دوست
داشت که جایگاهی مشابه با قبل داشته باشد. بنابراین سعی کرد که زریاب را
مجبور به ترک بغداد کند. زریاب نمی توانست در مقابل او مقاومت کند چون قدرت
کافی نداشت. به همین دلیل او ترجیح داد که بغداد را ترک کند و به تونس
برود که تحت حکومت مسلمانان بود. او مدتی را در قیروان (پایتخت تونس) زندگی
کرد و بعدها به اسپانیا رفت. هشام حاکم مسلمان اسپانیا بسیار درباره زریاب
و هنرش شنیده بود به همین دلیل از او دعوت کرد به "کردوا" مرکز حکومتش
برود. او دستور داد که خانه ای برای او ساخته شود و سالانه نیز ۴۰۰۰۰ سکه
طلا به او می داد. وقتی زریاب در "کردوا" بود هشام به او توجه زیادی می کرد
و زریاب زمان کافی برای تصحیح قوانین آموزش موسیقی داشت.
او مدرسه موسیقی ایرانی را در اسپانیا تأسیس کرد. همانطور که روشهای
ابراهیم و پسرش و خانواده موصلی در بغداد مشهور بود، روش زریاب در اسپانیا
بسیار شهرت یافت و بعدها به کشورهای کرانه ای در افریقا و همچنین اروپا
انتقال یافت. زریاب بعضی اصول اساسی آموزش موسیقی را به روی کاغذ آورد. بعد
از زریاب بسیاری از هنرمندان روش آموزش او را به کار می بردند. زریاب
آموزش شاگردانش را به سه مرحله تقسیم کرد:
در مرحله اول او به آنها ریتم آهنگها را می آموخت. سپس در مرحله دوم او
سلفژ را یاد می داد و در سومین مرحله او به آنها خواندن آوازها را آموزش می
داد.
در مرحله سوم، ابتدا هنرجویان یاد می گرفتند که چگونه آهنگ اصلی را بخوانند
و سپس به آنها ملودی های جدیدی اضافه می کردند. بنابراین آنها به آرامی در
این هنر پیشرفت می کردند.
گفته می شود زریاب در ابتدا استعداد دانش آموزان را می سنجید و سپس از آنها
می خواست روی بالشی به نام "مصوری" بنشینند و تا آخرین حد صدایشان
بخوانند. اگر صدای خواننده به اندازه کافی بلند نبود، زریاب از او می خواست
که عمامه اش را دور کمرش ببندد. و اگر دانش آموزی
نمی توانست دهانش را به اندازه کافی باز کند، زریاب از او می خواست که چوب کوچکی را ۲۴ ساعت درون دهانش بگذارد تا فکش باز بماند.
سپس او از دانش آموز می خواست که بعضی لغات چون "یا هجام" " یا اسحاق" و "
یا اه" را بلند تکرار کند. اگر بعد از همه این تمرین ها صدای دانش آموز
بلند تر می شد و به اندازه کافی قوی می شد، زریاب او را به عنوان شاگرد خود
می پذیرفت و به او هنر موسیقی را می آموخت. در غیر اینصورت او پذیرفته نمی
شد.
این روشها هنوز در هنرستان های موسیقی در غرب متداول است بدین صورت که اگر
دانش آموزی نتواند دهان خود را در زمان خواندن به اندازه کافی باز کند، از
او درخواست می شود استخوانی در دهانش بگذارد. طول استخوان ۲ تا ۵/۲ سانتی
متر است و شیارهایی دارد که به دانش آموز
کمک می کند تا آن را به صورت عمودی در دهانش بگذارد، به خاطر وجود این
شیارها، دانش آموزان می توانند استخوان را تا انتهای آواز در دهانشان نگه
دارند. این شیوه که توسط زریاب در اسپانیا اختراع شد امروزه در بیشتر
موسسات موسیقی در غرب مورد استفاده قرار میگیرد.
● عود معاصر ایرانی
بعد از یک مطالعه طولانی درباره تاریخ عود، حال می دانیم که عود تغییرات زیادی را از گذشته تا حال داشته است.
عمده این تغییرات به شرح ذیل است:
تغییر در صدای آن، جنس سیمهای آن، شیوه نواختن آن و همچنین سایز و اندازه
آن. به نظر می رسد که با گذشت زمان دسته عود کوتاه تر شده و کاسه آن نیز
بزرگتر شده است.
البته هنوز عودهایی در بعضی مناطق یافت می شوند که دسته ای بلند و کاسه ای
کوچک داشته باشند. به احتمال زیاد کاسه عود در جهت تولید صدایی بهتر در
موسیقی عربی بزرگ شده است.
ابراهیم قنبری مهر، محقق و مبدع بزرگ در زمینه ساخت آلات موسیقی، پس از
چندین سال تحقیق در مورد انواع عود و بربت در سال ۱۳۷۵ هجری شمسی دو نوع
بربت ایرانی را ساخت:
الف) بربت ایرانی با صفحه ای چوبی
ب) بربت ایرانی ساخته شده از پوست حیوانات(با دو طرح)
▪ بربت ایرانی با صفحه ای چوبی:
این بربت پنج جفت سیم دارد و مانند دیگر عودها می باشد و هیچ تفاوتی در
نواختن این بربت با دیگر عودها وجود ندارد. به همین دلیل یک نوازنده که با
انواع دیگر عودها نواخته است می تواند با این بربت نیز به سادگی بنوازد.
اگرچه برای کاسه کوچکتر و دسته بلندتر آن می توان مزایای زیر را نام برد:
طول دسته آن به اندازه یک نت نسبت به عود های رایج در خاور میانه بلندتر
است. به عبارتی می توان گفت در روی سیم اول در قسمت پایینی دسته(جایی که
دسته به کاسه متصل میشود) به جای نت "سل" نت "لا" را داریم. به علاوه قسمت
جلویی دسته این ساز بلندتر است و تا قسمت مرکزی صفحه ادامه می یابد. این دو
فاکتور به نوازنده کمک می کند که به راحتی در اکتاو های بالاتر بنوازد.
بدون هیچ تغییری در ابعاد کلی ساز، کاسه آن کوچکتر از انواع دیگر عود ساخته
می شود و این موضوع سبب می شود تا هنگامی که نوازنده ساز را می نوازد
احساس راحتی بیشتری داشته باشد. این تفاوت، احتمال به وجود آمدن درد در
شانه نوازنده را کاهش می دهد.
سیمگیر و سرپنجه(و شکل اتصال آن به دسته) در این نوع بربت با طرحی جدید
ساخته شده اند به همین خاطر علاوه بر اینکه زیبا تر به نظر می رسند از نظر
اصول تکنیکی ساختن ساز نیز بهتر می باشند. در سیمگیر هر سیمی می تواند از
طریق یک سوراخ از میان سیمگیر بگذرد و سپس در روی سیمگیر بسته شود.
در این بربت پل هایی که زیر صفحه ساز قرار می گیرد به گونه ای طراحی شده
است که با وجود این که کاسه کوچکتر است، می تواند با دیگر عودها در زمینه
صدا و طنین برابری کند.
پشت شیطانک، قرقره های کوچکی وجود دارد که کوک کردن را آسان تر می کند و دوام سیمها را بیشتر می کند.
نسبت بزرگی کاسه به بدن انسان متناسب تر از قبل است به گونه ای که وقتی که نوازنده آن را در بر می گیرد، زیبا تر جلوه میکند.
▪ بربت ساخته شده از پوست حیوان:
به جز یک مورد هیچ اختلاف خاصی بین این بربت و نوع چوبی آن وجود ندارد:
اختلاف این است که نیمی از صفحه آن از چوب ساخته شده و نیمه دیگر آن از
پوست حیوانات. همچنین در این بربت سیمها به انتهای کاسه آن بسته می شود.
این بربت که از پوست حیوانات ساخته می شود صدای بهتری می دهد و به صدای
سازهای ایرانی نزدیکتر است. در گذشته انواع مختلفی از عود وجود داشته است
که در صفحه آنها به جای استفاده از چوب از پوست حیوان استفاده می شده است.
عودهای ساخته شده از پوست حیوانات نسبت به رطوبت مقاوم کمتری دارند اما
صدای بهتری دارند.
● عود
بربط ظاهرا نام ایرانی همان سازیست که اعراب کاسه آنرا با چوب یعنی عود
پوشانده اند . تاریخ موسیقی خاور زمین نوشته هنری جورج فارمر ترجمه بهزاد
باشی . این ساز در اصل همان بربط ایرانی بوده از سازهای بسیار قدیمی است
.فارابی برای اول دفعه به شرح آن پرداخته و چون آن را از سایر سازهای معمول
زمان خود کاملتر دانسته آنرا مورد آزمایش قرار داده و سایرین هم از او
پیروی کرده اند. به اصطلاح قدما عود دارای ۴ وتر بوده و بعد وتر پنجمی هم
به آن اضافه شده است . در ابتدا وتر های عود فرد بوده ولی بعدها برای آنکه
صدای آن قوی تر شود هر یک از اوتار را جفت بسته اند . وتر های این ساز به
فاصله چهارم درست کوک می شده و اسامی اوتار از بم به زیر چنین بوده است :
بم ، سه تا ( مثلث ) دو تا( مثنی ) ، زیر ، حاد . خالقی - نظری به موسیقی .
زدود دل گره بر عود میزد
که عودش بانگ بر داوود میزد
عود در اندازه های مختلف ساخته شده که اندازه معمول متداول همان عود های
ساخت ایران است و به طور کلی بزرگ یا کوچک بودن ساز در نوازندگی، اشکال یا
تسهیلاتی بوجود نمی آورد . عود های ساخت کشور های عربی دارای کاسه ای بزرگ و
عود های ترکیه کوچک و عود های ایران در اندازه متوسط می باشد . با توجه به
صدای گرم و جذاب ان به خوبی قابل استفاده در موسیقی سنتی ایران و بویژه
برای تکنوازی آوازها و گوشه های اصیل ایرانی است . عود سازیست با صدای بم و
دلنشین و به علت وسعت کم صدا که جمعا دو اکتاو است باید نوازنده دقت و
سلیقه بیشتری از خود نشان دهد تا درب نواختن آن موفق گردد . منصور نریمان -
شیوه بربط نوازی
مطرب مجلس بساز زمزمه عود
خادم ایوان بسوز مجمره عود
تار
تار در آثار نویسندگان و شاعران و فرهنگ نویسان معانی بیشمار و متفاوت بشرح زیر است :
صاحب برهان قاطع نوشته : (تا) مخفف تار طنبور است ، (تار) بر وزن مار ، تار موی ، تار ابریشم ، تار ساز و امثال آن.
صاحب فرهنگ آنندراج نوشته : تا مخفف تار است و تار ساز ، چون چنگ و طنبور و قانون و امثال آن .
مغنی ملولم نوایی بزن
به یکتایی او ، دو تایی بزن ( حافظ )
رشته عشق چو بگسست ، فغان خاموش است
تار تنبور چو ببرید صدایش ببرد ( قاسم مشهدی )
می زن سه تا که یکتا گشتیم مکن دوتایی
یا پرده رهاوی یا پرده رهایی ( مولوی )
تار در ایران سابقه تاریخی چندانی ندارد و در هر یک از دیوان های شاعران
متقدم لفظ تار به معنای یک ساز مستقل آنهم با ویژگی های امروزیش نیامده
است.شاهد :
چنگ و قانون جهان را تارهاست
ناله هر تار در فرمان تو ( مولوی )
صائب هلاک زمزمه آتشین ماست
هر کس که ناخنی به رگ تار میزند ( صائب تبریزی )
زمانه ساز طرب می زند چنانکه بگوش
رسد ز زاویه عنکبوت نغمه تار ( قا آنی )
تارهای چنگ را ما نیم ما
چونک در سازیم زیر و بم زنیم( مولوی )
آنچه مسلم است ما تا دوره صفویه سازی بنام و شکل تار امروزی نداشتیم زیرا
در نقاشی های آن دو رده هم اثری از آن دیده نمی شود ، در صورتی که در مجلس
بزم تالار چهل ستون اصفهان کمانچه و عود و سنتور را می بینیم . در دوره
قاجار تار یکی از ارکان موسیقی ایرانی شده است . ساز دیگری هم از نوع طنبور
و سه تار در ایران داریم که (دو تار) نامیده می شود و در میان ترکمن های
دشت گرگان نیز معمول است ، شاید بتوان در قفقاز که نوعی از تار بسیار معمول
است سابقه قدیمی تری برای آن پیدا کرد. خالقی، روح الله- سرگذشت موسیقی
ایران جلد اول
سیم های تار اقتباس از سه تار است منتها برای این که صدا قوی تر شود سیم
های اول و دوم ( زرد و سفید ) را جفت بسته اند و پنج سیم پیدا کرده است و
سیم ششم چنانکه معروف است بعدها به وسیله غلام حسین درویش خان از روی سه
تار به آن اضافه شده است.
(تار سازی است از دسته آلات موسیقی سیمی مضرابی . از زمان قاجاریه به بعد
جزء یکی از سازهای ملی در آمده و با آن می توان کلیه نغمات متداول ایران را
بخوبی اجرا نمود . از نظر معنوی به معنای تار موی ، تار ابرشم ، زه ، وتر ،
رشته و به اصطلاح امروز سیم و امثال آن است . در ساز شناسی لفظ (تار) به
معنای یک ساز مستقل است . اسامی اجزای مختلف تار ازین قرار است :
سیم گیر ، کاسه ، نقاره ، دسته ، پوست ، خرک ، پرده ها ، شیطانک ، پنجه ،
مضراب و سیم ها . تار دارای ۶ سیم فلزی است : دو سیم اول و دوم سفید و از
نوع فولاد و (دو) کوک می شوند و سیم سوم و چهارم زرد رنگ و از نوع برنج
(آلیاژی از روی و مس) است که ضخامت آن اندکی ازسیم فولادی بیشتر و (سل) کوک
می شوند . سیم پنجم سفید فولادی و سیم ششم زرد برنجی است که نوع کوک آن در
اجرای دستگاههای موسیقی فرق می کند . روی دسته تار دو استخوان کلفت و بزرگ
قرار دارد که از استخوان شتر و یا استخوان پشت ماهی است . در وسط این
استخوان چوب قرار دارد که پرده ها روی آن بسته می شوند .
تار دارای ۲۸ پرده است که ۱۵ پرده آن سه لایی و ۱۳ پرده آن چهار لایی بسته
شده است . جنس این پرده ها از زه یا روده گوسفند است . طول تار معمولا ۹۶
تا ۹۳ سانتی متر است . طول سیم مرتعش یعنی فاصله خرک تا شیطانک ۶۶ سانتی
متر است . مضراب تار یک قطعه فلز برنجی است که یک طرف آن موم مخلوط با
خاکستر و پشم یا کرک است . جعبه طنینی تار کاسه ای است مرکب از دو قسمت که
بزرگتر را (کاسه) و کوچکتر را (نقاره) می نامند و هر یک دهانه ای دارد به
شکل گلابی که نوک آن ها به طرف یکدیگر است و روی دهانه ها پوست نازک بره
کشیده شده است . جنس کاسه و نقاره معمولا از چوب درخت توت و چوب دسته را از
(فوفل) یا (گردو) انتخاب شده است . سیم گیر (محل اتصال سیم ها به کاسه) و
شیطانک و خرک نیز معمولا از همین جنس باید باشد . علینقی وزیری موسیقی دان
معاصر ، با تغییر قطر سیم ها و پوست و امتداد دسته تار روی نقاره ، سه نوع
تار دیگر ابداع نمودند و آن ها را تار (باریتون) تار معمولی ، تار باس و
سپران نام نهادند . دامنه صوتی تار دو هنگام و پنج نت است (از do۲ تا sol۴)
و در تار جدید سه هنگام و یک نت وسعت دارد.
تنبک
تمبک بنا به مستندات زیر دارای قدمتی همپای تمدنهای کهن ایران است. لازم به ذکر است که بر اساس متون مانده برجا، وجود این ساز به عنوان یک عنصر موسیقایی در تمدن عیلام تثبیت شده است.
درکتاب "هزار سال وزن در موسیقی ایرانی" تالیف رضا ترشیزی ، آمده است :
در منظومه ساسانی "یادگار- زریران" مربوط به افسانه های پهلوانی اشکانیان نام تمبک Tumbak صراحتا ذکر شده است.
در مقاله ای تحت عنوان "موسیقی ایران از دوران کهن و عهد هخامنشیان" به متن کتاب پهلوی "خسرو پسر قباد و غلام" مربوط به زمان ساسانیان اشاره می شود که در آن نام ساز دمبک آمده است.
در همان مقاله عنوان میگردد که در تمدن عیلام سازی شبیه به تنبک را مینواختند.
با اینحال می توان گمانه زنیهایی را در مورد حضور این ساز در لایه های قدیمتر زمان انجام داد.
درکتاب "موسیقی بین النهرین" اثر فرانسیس و گالپین، می خوانیم که در منطقه بین النهرین (سومر) و همچنین در آسیای مرکزی و در حدود هزاره های اول و دوم قبل از میلاد، طبلی ساغری شکل و برنزی جنس به نام لی لیس وجود داشته که نوع کوچک و قابل حمل آن را لی لی سو می نامیدند.
لی لی سو شبیه "داربوکه" عربی بوده که درنقاشیهای متعلق به شهر تبس مصر و در عصر سلسله ۱۸ فراعنه و حدود ۱۵۷۰ پیش از میلادی مشاهده شده درحالیکه بر روی زانو و زیر دست چپ مردی نوازنده قرار گرفته و با دو دست نواخته می شد.
لیلیسو از جنس چوب و گل بوده و نمونه ای از آن در موزه بریتانیا نگهداری می شود. در تصویر روی یک لوحه بابلی تصویر لیلیس مشاهده می گردد.
چنین مراودات موسیقایی را می توان بین فرهنگ موسیقایی پیشرفته یونان (مکتب فیثاغورث) و تمدن بین النهرین مشاهده نمود، بگونه ای که اساس تئوری فواصل فیثاغورث ملهم از دانش بین النهرین می باشد.
● تاریخچه طبلهای ساغری در اروپا
طبلهای ساغری شکل را به غیر از خاور میانه، می توان در نقاط دیگردنیا مشاهده نمود. خانم Lynda Aiano ضمن بررسی صوتی طبلهای ساغری یافت شده در اروپا موارد زیر را بر شمرده است:
(Resonators and Receptacles: a summary of an acoustic enquiry into Late Neolithic pottery goblet drums from Europe)
▪ حدود ۴۰۰ طبل ساغری گلی مربوط به تمدن نوسنگی و عصر برنز (۵۰۰۰ تا ۴۰۰۰ سال پیش) در اروپای مرکزی یافت شده اند. ( در گستره ای بین دانمارک جنوبی-آلمان و جمهوری چک )
▪ در ناحیه آلتایی روسیه در ۵۰۰ قبل از میلاد نیز طبلهای ساغری یافت شده اند.
با توجه به همزمانی تمدن سومر و تمدن نوسنگی که به دنبال آن شاهد تمدن مس و برنز در ۴۵۰۰-۴۰۰۰ سال قبل هستیم، می توان یک ارتباط منطقی بین آسیا و اروپا تصور نمود.
در تصویر طبل ساغری برنزی مربوط به ۲۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح یافت شده در جمهوری چک مشاهده می گردد.
شکل متعلق به طبل ساغری از جنس گل پخته تزئین شده، یافت شده درآلمان و متعلق به دوره نوسنگی بالایی (حدود ۲۵۰۰ سال پیش)می باشد.
به این ترتیب طبلهای ساغری(که تمبک نیز گونه ای از آن است) گسترش جغرافیایی وسیعی را در اعصار و قرون مختلف نشان می دهند.
امروزه می توان گونه هایی دیگر را در آفریقا، شبه قاره هند و آسیای جنوب شرقی مشاهده نمود.
نشست پژوهشی نی کلید دار و تنبک کوکی در تاریخ سوم دی ماه، در کنسرواتوار تهران برگزار شد. در این برنامه دکتر حسین عمومی نوازنده نی و استاد دانشگاه ارواین آمریکا، درباره ساخت و نحوه نوازندگی این سازها به سخنرانی پرداخت. در ادامه این برنامه شاهین مهاجری محقق و نوازنده تنبک به سخنرانی درباره تاریخچه و فیزیک ساز تنبک و بعضی از سازهای کوبه ای جهان پرداخت که در این نوشته قسمت دوم متن این سخنرانی را می خوانید.
صدا شناسی تمبکصدای تمبک نشان دهنده ویژگیهای آکوستیکی یک پوست مرتعش کشیده شده بر کاسه تشدید و یک رزوناتور هلمهولتزی است. قبل از هر چیز به ارتعاش پوسته مرتعش می پردازیم.
ارتعاش یک پوسته مرتعش/بررسی صوتی تیمپانی اجسام را از نقطه نظر ارتعاشی می توان یک بعدی مانند سیم تار ، دوبعدی مانند پوست تمبک و سه بعدی مانند یک قطعه چوب یا بدنه تمبک فرض نمود. ارتعاش یک سیم مرتعش در حالت ایده آل خود ، ارتعاشی هارمونیک است.
درارتعاش سیم ، اشکال یا مودهای مختلف ارنعاشی مشاهده می شوند. اگر اولین شکل ارتعاشی را که دارای یک فرکانس مانند F۱ است صدای پایه یا هارمونیک اول بنامیم ، بقیه هارمونیکها دارای رابطه زیرند :
F۱ F۲=۲*F۱ F۳=۳*F۱ …… Fn = n*F۱
در واقع هارمونیکها مضرب عدد صحیح فرکانس پایه یا هارمونیک اولند. شکل مقابل نشان دهنده ارتباط هامونیکها با هم و ترکیب آنها در جهت ایجاد شکل نهایی موج ارتعاشی است. درهارمونیکهای یک سیم مرتعش می توان نقاط حداکثر ارتعاش(شکم) و حداقل ارتعاش(گره) را مشاهده نمود.
شکل موج نهایی ساختاری پریودیک و تکرار شونده دارد. ولی آنچه که در عمل مشاهده میشود اندکی با ریاضی تفاوت دارد.
صدای یک ساز همواره از هارمونیک بودن محض گریزان است و نوعی ناهماهنگی در بین هارمونیکها مشاهده می شود که به آن Inharmonicity گویند. تصویر زیر مربوط به طیف سه بعدی تجزیه صدای تار با نت La=۲۲۰ هرتز است .
دراین طیف مشاهده می شود که همه هارمونیکها به یک شکل در ساختار صدا نقش ندارند و به دلیل تغییر در میزان انرژی آنها در گذر زمان، اختلاف در طنین وجنس صدای سازها و همچنین اختلاف رنگ صدای تکنیکهای اجرایی یک ساز به وجود می آید.
اما ارتعاش پوسته مرتعش قانونمندی دیگری را نشان می دهد:
۱) اصوات فرعی هارمونیک نمی باشند. همچنانکه در شکل مقابل مشاهده می شود بین فرکانس پایه و سایر اصوات فرعی رابطهای از جنس عدد صحیح برقرار نمی باشد.
۲) با توجه به وجود دو نوع گره در اشکال ارتعاشی یک پوسته مرتعش (قطری ، دایره ای) ، این اشکال ارتعاشی را به شکل (m,n) نمایش می دهند که در آنها m تعداد گره قطری وn تعداد گره دایره ای است.
به عنوان مثال شکل ارتعاشی (۰,۱) که همان صدای پایه است دارای یک گره دایره ای در محل اتصال پوست می باشد و کل منطقه داخلی پوست ، شکم ارتعاشی است مشاهده نمود.
۳) اشکال ارتعاشی یک پوست طبیعی که بر یک طبل کشیده شده است، به دلیل یکسان نبودن کشش و ناهمگن بودن پوست با ارتعاش ایده ال متفاوت است ولی از اصول کلی ارتعاش پوستها پیروی می کنند.
۴) در تیمپانی، به عنوان یک ساز پوستی کوک پذیر، ارتعاش هوای محفظه داخلی ساختار ارتعاشی پوست را تغییر داده و به سمت هارمونیک بودن پیش می برد. این کار با جابجایی اصوات فرعی در ساختار طیف صورت می پذیرد.
در تیمپانی اشکال ارتعاشی (۰,n) مانند (۰,۱) تنها در صدای ضربه نقش داشته و محو می شوند و اشکال ارتعاشی (m,۱) مانند (۱,۱) به عنوان عناصرصوتی طیف مطرح شده و در کوک صدا نقش دارند. منحنی زرد رنگ نشان دهنده تغییرو جابجایی اشکال ارتعاشی در جهت هارمونیک شدن صدا می باشد در حالیکه منحنی پایین نشان دهنده ارتعاش پوست در حالت ایده ال است.
چنگ
چنگ دوره ساسانی
چنگ گونه‌ای ساز زهی باستانی است. در کنار ساز عود از مشهورترین سازهای ایران باستان به شمار می‌آمده است. در ادبیات پارسی بسیار از این ساز یاد شده است و سیاره زهره را چنگ‌زن دانسته‌اند. در مُهری گِلین که در بین سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶ میلادی توسط هلن جی کانتر (Helen Cantor) و پناس پی دلو گاز دو باستان‌شناس امریکایی در چغامیش خوزستان یافته شد و مربوط به هزارهٔ چهارم قبل از میلاد و دوران ایلامیان میباشد یک نوازندهٔ چنگ منحنی را نشان می‌دهد. این چنگ ۶ رشته دارد.
ما خنیاگرانی در «ایلام» و در سدهٔ ۲۷ پیش از میلاد و از زمان پادشاهی «پوزوز این شوشیناک» در شوش می‌شناسیم. از همین گاه، مُهر و نشانه‌هایی در دست است که نشان می‌دهند، خنیاگران بسیاری در ایران می‌زیستند. در این هنگام، نواختن چنگ بسیار گسترش داشته است و این ساز از سازهای ایرانیان است. با یافتن یک کنده‌کاری در ایلام باز هم آگاهی داریم که خنیاگران ایرانی؛ دَف را همراه چنگ مینواختند. باید افزود که از این نمونه‌ها در سراسر ایران بسیار دیده شده است. میان رودخانه‌های «کرخه و کارون» سیمای دسته‌ای رامشگر (سدهٔ ۷ یا ۸ پیش ازمیلاد) در یک کنده‌کاری بر روی سنگ دیده میشود که ۳ تن خنیاگر در آن جا به نواختن «چنگ و تبل» سرگرم هستند.
و باز در مالمیر چنگ‌نوازانی را می‌بینیم که دو نوع چنگ را در دست دارند و پیشاپیش هانی و همسرش برای اجرای یک مراسم عبادی در حال نوازندگی هستند این دو نوازندهٔ چنگ نام خود را نیز با خط میخی ایلامی نگاشته‌اند. چنگ در این دوران ۱۳ رشته دارد.نقش برجسته های طاق بستان نوازندگان چنگ را نشان می‌دهد که در قایق برای شاه ساسانی که به شکارگاخ آمده چنگ می‌نوازند. در آثار طاق بستان در یک قایق ۵ نوازندهٔ چنگ منقش شده است و در یک قایق که پادشاه در حال شکار است یک نوازنده به احتمال قوی باربد می باشد، در حال نوازندگی است. چنگ در این زمان از ۷ رشته تا ۱۱ رشته مشاهده میشود. به مرور زمان همچون بسیاری از سازهای دیگر مهجور و فراموش شده است. البته چنگ تا دوران صفویه موجود بوده است.
انواع ساز چنگ در قرن‌های مختلف در ایران یافت شده است از جمله چنگ منحنی مربوط به قرن هفتم هجری قمری از صفی‌الدین عبدالمؤمن اُرُمَوی (ارومیه‌ای). تصویر چنگ در تمام آثار باستانی ایران از دوران هخامنشیان گرفته تا سلوکیان دیده میشود.
ساز چنگ در ایران دارای چهار رشته سیم بوده است که در دورهٔ ساسانیان به ۱۱ رشته می‌رسد و در دوران اسلامی تا ۳۵ رشته هم می‌رسد. پیدایش چنگ از پیدایش کمان نشأت گرفته است، در اثر تیراندازی زه مرتعش می‌شد و صدای کمی به گوش می‌رسید. چنگ‌های اولیه شبیه کمانی از نی و چوب بوده که زهی میان آن کشیده شده است.
انواع ساز چنگ یا هارپ به چهار دستهٔ کلی چنگ ارکستری، چنگ سنتی، چنگ باستانی و چنگ تزیینی تقسیم میشود که خود از لحاظ شکل ظاهری به ۱۷ نوع الگو و فرم چنگ تقسیم میشود از جمله چنگ زاویه‌دار، چنگ منحنی، چنگ ون و چنگ کندوگ و چنگ ون کنار ساسانی و چنگ لیر (چنگی در یونان که به شکل U است)میشود یاد کرد.
ساز چنگ به عنوان قدیمیترین ساز سیمی جهان مربوط به شش‌هزار سال پیش در خوزستان ایران یافت شده است، اما اکنون در میان اسامی چنگ‌نوازان مشهور جهان که در ویکی‌پدیا آمده نامی از چنگ‌نوازان ایرانی نیست. در ایران، تعداد چنگ‌نوازان بسیار معدود است و شاید فقط یک چنگ‌نواز باشد که به اجرای برنامه و کنسرت می پردازد. «عبدالعلی باقری‌نژاد»، استادکار ساخت آلات موسیقی و احیاگر چنگ ایرانی به گفتهٔ خودش تنها خانوادهٔ چنگ‌نواز ایرانی است که به صورت گروهی برنامه اجرا میکند. او به همراه همسر و دو فرزندش تا کنون در ایران چهار کنسرت پژوهشی برای معرفی این ساز باستانی انجام داده است. وی با تأسیس آموزشگاه چنگ‌نوازان اولین آموزشگاه چنگ را در ایران دائر نموده است و هم‌اکنون ده‌ها هنرجوی چنگ‌نوازی دارد. وی با تلاش فراوان توانسته است ردیف‌نوازی ایرانی را با این ساز به هنرجویان خود بیاموزد. وی معتقد است که طی این ۱۷ سال تحقیق در مورد ساز چنگ هنوز در اول راه است.
گرچه اروپاییان مدعی ابداع چنگ‌های پدالی هستند و ادعا میکنند این چنگ‌ها در قرن ۱۸ میلادی در آلمان پایه‌گذاری شده اما همین چنگ‌ها نیز بر اساس چنگ‌های زاویه‌دار شرقی ساخته شده است.
چنگ، سازی رشته‌ای است که با انگشت نواخته میشود که تکنیک نوازندگی در جهان هشت‌انگشتی است اما تکنیک نوازندگی در ایران طبق اطلاعات استخراج‌شده از مستندات باستانی، ده‌انگشتی است.
ساز چنگ غالباً از چوب‌های گردو و افرا ساخته میشود. چنگ‌های بزرگ را در ایران اشتباهاً «هارپ» می‌گویند در حالی که در جهان به هر نمونه از چنگ، هارپ می‌گویند. قیمت چنگ‌ها از ۴۵۰ هزار تومان تا مدل‌های پدالی که قیمت آن به ۱۵ تا ۳۰ میلیون تومان می‌رسد، متغیر است این گرانی قیمت به خاطر ساختمان پیچیده و ساختن دشوار آن است.
آخرین چنگ‌نواز ایرانی در دوران صفویه به نام «سلطان محمد چنگی» بوده است و اکنون چنگ‌نواز استاد و ماهری در ایران وجود ندارد. اخیراً کوشش‌هایی در راستای بازسازی این ساز صورت گرفته است.عبدالعلی باقری نژاد،مجید نظام پور و سیامک مهرداد در ایران و فکرت کاراکایا (Fikret Karakaya) در ترکیه، نمونه‌هایی از این ساز را بازسازی نموده‌اند.